به لطف حضرت حق در خدمت حديث اول «جهاد با نفس» به بحث موازنه رسيديم، گفته شد موازنه از اموری است که در مسير سير و سلوک به کمک انسان می‌آيد، انسان عاقل منافع و مضار هر يک از امور را با هم مقايسه می‌کند و خود را مشغول افعال حَسن می‌کند و از رذايل دوری می‌نمايد.
مقایسه عذاب اخروی با عذاب دنیوی
امام خمينی (ره) می‌فرمايند: همانطور که ميان نعيم دنيوی و اخروی نمی‌توان قياس کرد عذاب دنيوی و اخروی نيز قابل مقايسه نيستند، شدت عذاب‌های اخروی از تصور بشر خارج است، زيرا عذاب قيامت لايتناهی است؛ آتش دنيا سوزاننده جسم است اما آتش آخرت علاوه بر جسم، روح را می‌سوزاند و قلب را ذوب می‌کند.
خدای سبحان در توصيف روز قيامت می‌فرمايد:
«يَوْمَ تَرَونَهَا تَذْهَلُ كُلُّ مُرْضِعَةٍ عَمَّا أَرْضَعَتْ وَ تَضَعُ كُلُّ ذَاتِ حَمْلٍ حَمْلَهَا وَ تَرَى النَّاسَ سُكَارَى وَ مَا هُم بِسُكَارَى وَ لَكِنَّ عَذَابَ اللَّهِ شَدِيد» [1]
«روزى كه آن را مىبينيد، (آن چنان وحشت سراپاى همه را فرامىگيرد كه) هر مادر شيردهى، كودك شيرخوارش را فراموش مىكند و هر باردارى جنين خود را بر زمين مىنهد و مردم را مست مىبينى، در حالى كه مست نيستند ولى عذاب خدا شديد است!»
عذاب قيامت چه عذابی است که انسان از شدت آن عزيزانش را از ياد می‌برد و محکم‌ترين علاقه دنيا «علاقه مادر و فرزند» در آنجا به فراموشی سپرده می‌شود؟!
انواع جهنّم
به عنوان مقدمه بايد گفت: جهنّم انواع مختلفی دارد:
- جهنّم اعمال که درجه سوزش آن از ساير جهنّم ها كمتر است.
- جهنّم اخلاق که از جهنم اعمال سوزنده‌تر است.
- جهنّم اعتقادات که سوزنده‌ترين آنهاست.
غالباً در روايات هنگامی که بحث جهنّم مطرح می‌شود منظور جهنّم اعمال است.
در توصيف اين جهنّم امام صادق علیه‌السلام از قول پيامبر صلی‌الله‌علیه‌وآله فرمودند:
«إِنَّ اللَّهَ أَمَرَ بِالنَّارِ فَأُوقِدَ عَلَيْهَا أَلْفَ عَامٍ حَتَّى احْمَرَّتْ ثُمَّ أُوقِدَ عَلَيْهَا أَلْفَ عَامٍ حَتَّى ابْيَضَّتْ ثُمَّ أُوقِدَ عَلَيْهَا أَلْفَ عَامٍ حَتَّى اسْوَدَّتْ فَهِيَ سَوْدَاءُ مُظْلِمَةٌ ظُلُماتٌ بَعْضُها فَوْقَ بَعْضٍ وَ لَوْ أَنَّ حَلْقَةً مِنَ السِّلْسِلَةِ الَّتِي طُولُهَا سَبْعُونَ ذِراعاً وُضِعَتْ عَلَى الْجِبَالِ لَذَابَتْ مِنْ حَرِّهَا وَ لَوْ أَنَّ قَطْرَةً مِنَ الزَّقُّومِ وَ الضَّرِيعِ قُطِرَتْ فِي شَرَابِ أَهْلِ الدُّنْيَا لَمَاتَ أَهْلُهَا مِنْ نَتْنِهَا» [2]
«خدای سبحان به آتش امر به گداختن کرد آتش هزار سال برافروخته شد تا اينکه سرخ شد پس از آن به آتش دستور داد، هزار سال ديگر افروخته شد تا سفيد گرديد سپس مجدداً امر فرمود، هزار سال افروخته شد تا سياه گشت پس اگر حلقه‌ای از زنجير که بلندی آن هفتاد ذراع است بر دنيا گذاشته شود حتماً از شدت حرارت آن ذوب خواهد شد و اگر قطره‌ای از زقوم آن آتش در آب‌های دنيا چکيده شود همه موجودات از شدت فساد آن خواهند مرد»
اگر انسان با ملاحظه اين احاديث احتمال معذب شدن در آتش قيامت را بدهد، آيا از ترس آن سر به بيابان نمی‌گذارد؟ آيا زندگيش را بازهم در خواب غفلت سپری خواهد کرد؟ چه کسی به او وعده ايمنی از چنين عذابی را داده است؟
بهترین راه رهایی از عذاب
امام خمينی (ره) جهت مبتلا نشدن به اين‌گونه عذاب‌ها متذکر می‌شود، انسان بايد از خواب غفلت بيدار شود و دامن همّت به کمر بندد و جهت رفع اخلاق و ملکات رذيله حرکت کند؛ بهترين علاج اين است که خلاف ملکه ناپسند اخلاقی اقدام کند در اين صورت با توفيق خداوند متعال بعد از مدت قليلی آن خُلق زشت از بين خواهد رفت.
به عنوان مثال:
بدخلقی، رذيله‌ای است که انسان را در دنيا و آخرت معذّب می‌کند و موجب فشار قبر می‌شود، اين رذيله اخلاقی زاييده قوه غضب است، هر وقت در زندگی ناملايماتی پيش می‌آيد آتش غضب انسان شعله‌ور شده و او را وادار به ناسزاگويی می‌کند، در اين هنگام انسان بايد بر خلاف نفس اقدام کند و عاقبت بد و نتيجه شوم اين خُلق را به ياد آورد، شيطان را لعن کرده و به خدا پناه ببرد؛ اگر کسی چنين کند بعد از چند مرتبه تکرار، آن خُلق قبيح به طور کامل زايل می‌شود و حسنات جايگزين آن خواهد شد.
اگر کسی اهل جدل و مراء باشد بايد با آن مقابله کند و مدتی برخلاف عادت نفس اقدام کند و متوجه باشد که فقط اهل آتش مشغول دشمنی و درگيری با يکديگرند و اگر او نيز با ديگران جدال کند در همين دنيا گرفتار جهنم اعمال خويش است.
«إِنَّ ذلِكَ لَحَقٌّ تَخاصُمُ أَهْلِ النَّارِ» [3]
«اين جدال اهل جهنم با يكديگر چيزى است كه به حقيقت واقع شود.»
برخورد پیامبر (ص) با مجادله‌گران
«خَرَجَ عَلَيْنَا رَسُولُ اللَّهِ ص يَوْماً وَ نَحْنُ نَتَمَارَى فِي شَيْءٍ مِنْ أَمْرِ الدِّينِ فَغَضِبَ غَضَباً شَدِيداً لَمْ يَغْضَبْ مِثْلَهُ ثُمَّ قَالَ إِنَّمَا هَلَكَ مَنْ كَانَ قَبْلَكُمْ بِهَذَا ذَرُوا الْمِرَاءَ فَإِنَّ الْمُؤْمِنَ لَا يُمَارِي ذَرُوا الْمِرَاءَ فَإِن الْمُمَارِيَ قَدْ تَمَّتْ خَسَارَتُهُ ذَرُوا الْمِرَاءَ فَإِنَّ الْمُمَارِيَ لَا أَشْفَعُ لَهُ يَوْمَ الْقِيَامَةِ ذَرُوا الْمِرَاءَ فَأَنَا زَعِيمٌ بِثَلَاثَةِ أَبْيَاتٍ فِي الْجَنَّةِ فِي رِيَاضِهَا وَ أَوْسَطِهَا وَ أَعْلَاهَا لِمَنْ تَرَكَ الْمِرَاءَ وَ هُوَ صَادِقٌ ذَرُوا الْمِرَاءَ فَإِنَّ أَوَّلَ مَا نَهَانِي عَنْهُ رَبِّي بَعْدَ عِبَادَةِ الْأَوْثَانِ الْمِرَاءُ.»[4]
پيامبر اکرم (ص) وقتی دسته‌ای از صحابه را ديدند که در مورد يک مسئله دينی با يکديگر مجادله می‌کنند فرمودند: پيشينيان شما را جدال و مراء هلاک کرد، مجادله را ترک کنيد چون مومن هرگز در بحثی ستيز نمی‌کند، مجادله را ترک کنيد که من روز قيامت از مجادله‌گر شفاعت نمی‌کنم؛ برای کسی که حق با اوست ولی در عين حال جدل را ترک کرده سه خانه در بالاترين طبقات بهشت ضمانت می‌کنم زيرا پروردگارم بعد از عبادت بتها اولين چيزی که مرا از آن نهی نمود مراء بود.
طبق اين روايت بايد گفت: اولين خطری که بعد از موحد شدن مؤمن را تهديد می‌کند جدال است.
سعادت ابدی؛ موفقیت در مجاهده با نفس
با توجه به آنچه که تاکنون در رابطه با رفع رذايل اخلاقی مطرح شد می‌توان چنين نتيجه گرفت، اگر مجاهده نفس با موفقيت صورت گيرد، انسان می‌تواند جنود و سپاهيان شيطان را از سرزمين وجودی‌اش خارج کند و ملکات و عادات سوء اخلاقی را زايل نمايد و قلبش را محل سکنای ملائکه قرار دهد تا برای او امر سلوک الی الله ميسّر شود و درهای برکت و رحمت به رويش باز شود و خداوند به وی نظر رحمت و لطف کند و او داخل در سلک اصحاب اليمين و اهل سعادت شود.
تاریخ جلسه:85/12/16 -جلسه 4
«برگرفته از بیانات استاد زهره بروجردی»
» حدیث ۱ – جهاد با نفس از دیدگاه امام خمینی (ره)
» ادامه حدیث 1 – روش تربیت نفس
» ادامه حدیث ۱ – قوای باطنیه انسان
[1] سوره مبارکه حج، آیه 2
[2] ارشاد القلوب الی الصواب، ج1، ص 106
[3] سوره مبارکه ص، آيه ۶۴
[4] بحارالانوار، ج2، ص138
