تفسیر «الْحَمْدُ لِلَّهِ رَبِ الْعالَمِینَ»
«جَاءَ رَجُلٌ إِلَى الرِّضَا ع فَقَالَ لَهُ یا ابْنَ رَسُولِ اللَّهِ أَخْبِرْنِی عَنْ قَوْلِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَ «الْحَمْدُ لِلَّهِ رَبِ الْعالَمِینَ»[1] مَا تَفْسِیرُهُ فَقَالَ لَقَدْ حَدَّثَنِی أَبِی عَنْ جَدِّی عَنِ الْبَاقِرِ عَنْ زَینِ الْعَابِدِینَ عَنْ أَبِیهِ ع أَنَّ رَجُلًا جَاءَ إِلَى أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ ع فَقَالَ أَخْبِرْنِی عَنْ قَوْلِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَ «الْحَمْدُ لِلَّهِ رَبِ الْعالَمِینَ» مَا تَفْسِیرُهُ فَقَالَ الْحَمْدُ لِلَّهِ هُوَ أَنْ عَرَّفَ عِبَادَهُ بَعْضَ نِعَمِهِ عَلَیهِمْ جُمَلًا إِذْ لَا یقْدِرُونَ عَلَى مَعْرِفَةِ جَمِیعِهَا بِالتَّفْصِیلِ لِأَنَّهَا أَكْثَرُ مِنْ أَنْ تُحْصَى أَوْ تُعْرَف َ فَقَالَ لَهُمْ قُولُوا الْحَمْدُ لِلَّهِ عَلَى مَا أَنْعَمَ بِهِ عَلَینَا رَبُّ الْعَالَمِینَ وَ هُمُ الْجَمَاعَاتُ مِنْ كُلِّ مَخْلُوقٍ مِنَ الْجَمَادَاتِ وَ الْحَیوَانَاتِ…»[2]
مردی محضر علی بن موسی الرضا علیه‌السلام مشرف شد و عرض کرد: یابن رسول الله! «الْحَمْدُلِلَّهِ رَبِّ الْعالَمِینَ» را برای من تفسیر کن.
حضرت فرمودند: پدرم از جدم از حضرت باقر علیه‌السلام از حضرت زین العابدین علیه‌السلام نقل کرده است که مردی از امیرالمؤمنین علیه‌السلام پرسیده است «الْحَمْدُلِلَّهِ رَبِّ الْعالَمِینَ» را برایم تفسیر کن. حضرت فرمودند: «الحمدلله» به این معنی است که خداوند بعضی از نعمت‌های خود را اجمالا به بندگانش شناسانده است. زیرا بندگان توانایی بر شناخت تمام نعمات به طور تفصیلی را ندارد؛ زیرا نعمات بیشتر از آن است که شمرده یا شناخته شوند. سپس فرمودند: خدای رب العالمین را سپاس بگوئید به جهت نعمت‌هایی که در اختیار شما گذاشته است. عبارت «العالمین» به معنای جماعتی از مخلوقات از جمادات و حیوانات است…
حضرت ادامه دادند:
« …وَ قَالَ ع رَبُّ الْعَالَمِینَ مَالِكُهُمْ وَ خَالِقُهُمْ وَ سَائِقُ أَرْزَاقِهِمْ إِلَیهِمْ مِنْ حَیثُ یعْلَمُونَ وَ مِنْ حَیثُ لَا یعْلَمُونَ فَالرِّزْقُ مَقْسُومٌ وَ هُوَ یأْتِی ابْنَ آدَمَ عَلَى أَی سِیرَةٍ سَارَهَا مِنَ الدُّنْیا لَیسَ تَقْوَى مُتَّقٍ بِزَائِدِهِ وَ لَا فُجُورُ فَاجِرٍ بِنَاقِصِهِ وَ بَینَهُ وَ بَینَهُ سِتْرٌ وَ هُوَ طَالِبُهُ فَلَوْ أَنَّ أَحَدَكُمْ یفِرُّ مِنْ رِزْقِهِ لَطَلَبَهُ رِزْقُهُ كَمَا یطْلُبُهُ الْمَوْتُ…»
«رب العالمین» به معنی مالک موجودات و خالق آن‌ها و رساننده روزی به آن‌هاست از جایی که می‌دانند و از جایی که نمی‌دانند. رزق و روزى قسمت شده است و به سراغ انسان خواهد آمد و فرقى نمى‌كند كه انسان در زندگى چه روشى داشته باشد. نه تقواى افراد متّقى روزی‌شان را زیاد مىكند و نه فسق و فجور افراد نابكار موجب نقصان در رزق‌شان می‌گردد. (یعنی رزق خدا نسبت به موجودات عام است) بین انسان و رزقش پردهاى است و او طالب و در پى روزى خود است. اگر كسى از رزقش فرار كند، رزق و روزى به دنبالش خواهد آمد همان طور كه مرگ به دنبالش خواهد آمد…
حضرت در ادامه فرمودند:
«…فَقَالَ اللَّهُ جَلَّ جَلَالُهُ قُولُوا الْحَمْدُ لِلَّهِ عَلَى مَا أَنْعَمَ بِهِ عَلَینَا وَ ذَكَّرَنَا بِهِ مِنْ خَیرٍ فِی كُتُبِ الْأَوَّلِینَ قَبْلَ أَنْ نَكُونَ فَفِی هَذَا إِیجَابٌ عَلَى مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ ص وَ عَلَى شِیعَتِهِمْ أَنْ یشْكُرُوهُ بِمَا فَضَّلَهُمْ …»
« پس خداوند عزوجل فرمود: الحمدلله بگویید به جهت همه نعمت‌هایی که خدای سبحان به ما عطا کرده است و نیز به جهت آن که در کتب گذشتگان پیش از آن که ما به دنیا بیاییم؛ از ما به نیکی یاد کرده است. پس بر محمد صلی‌الله‌علیه‌وآله و آل ایشان و بر شیعیان‌شان واجب است که به خاطر فضیلت‌هایی که خداوند به آن‌ها داده خدا را شکر کنند.
امام رضا علیه‌السلام در ادامه روایت فضیلت‌های امت را چنین بیان می‌کنند:
«وَ ذَلِكَ أَنَّ رَسُولَ اللَّهِ ص قَالَ لَمَّا بَعَثَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ مُوسَى بْنَ عِمْرَانَ ع وَ اصْطَفَاهُ نَجِیاً وَ فَلَقَ لَهُ الْبَحْرَ وَ نَجَّى بَنِی إِسْرَائِیلَ وَ أَعْطَاهُ التَّوْرَاةَ وَ الْأَلْوَاحَ رَأَى مَكَانَهُ مِنْ رَبِّهِ عَزَّ وَ جَلَّ فَقَالَ یا رَبِّ لَقَدْ أَكْرَمْتَنِی بِكَرَامَةٍ لَمْ تُكْرِمْ بِهَا أَحَداً قَبْلِی فَقَالَ اللَّهُ جَلَّ جَلَالُهُ یا مُوسَى أَ مَا عَلِمْتَ أَنَّ مُحَمَّداً عِنْدِی أَفْضَلُ مِنْ جَمِیعِ مَلَائِكَتِی وَ جَمِیعِ خَلْقِی قَالَ مُوسَى ع یا رَبِّ فَإِنْ كَانَ مُحَمَّدٌ ص أَكْرَمَ عِنْدَكَ مِنْ جَمِیعِ خَلْقِكَ فَهَلْ فِی آلِ الْأَنْبِیاءِ أَكْرَمُ مِنْ آلِی قَالَ اللَّهُ جَلَّ جَلَالُهُ یا مُوسَى أَ مَا عَلِمْتَ أَنَّ فَضْلَ آلِ مُحَمَّدٍ عَلَى جَمِیعِ آلِ النَّبِیینَ كَفَضْلِ مُحَمَّدٍ عَلَى جَمِیعِ الْمُرْسَلِینَ فَقَالَ مُوسَى یا رَبِّ فَإِنْ كَانَ آلُ مُحَمَّدٍ كَذَلِكَ فَهَلْ فِی أُمَمِ الْأَنْبِیاءِ أَفْضَلُ عِنْدَكَ مِنْ أُمَّتِی ظَلَّلْتَ عَلَیهِمُ الْغَمامَ وَ أَنْزَلْتَ عَلَیهِمُ الْمَنَّ وَ السَّلْوى وَ فَلَقْتَ لَهُمُ الْبَحْرَ فَقَالَ اللَّهُ جَلَّ جَلَالُهُ یا مُوسَى أَ مَا عَلِمْتَ أَنَّ فَضْلَ أُمَّةِ مُحَمَّدٍ عَلَى جَمِیعِ الْأُمَمِ كَفَضْلِهِ عَلَى جَمِیعِ خَلْقِی فَقَالَ مُوسَى ع یا رَبِّ لَیتَنِی كُنْتُ أَرَاهُمْ فَأَوْحَى اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ إِلَیهِ یا مُوسَى إِنَّكَ لَنْ تَرَاهُمْ وَ لَیسَ هَذَا أَوَانَ ظُهُورِهِمْ وَ لَكِنْ سَوْفَ تَرَاهُمْ فِی الْجَنَّاتِ جَنَّاتِ عَدْنٍ وَ الْفِرْدَوْسِ بِحَضْرَةِ مُحَمَّدٍ فِی نَعِیمِهَا یتَقَلَّبُونَ وَ فِی خَیرَاتِهَا یتَبَحْبَحُون أَ فَتُحِبُّ أَنْ أُسْمِعَكَ كَلَامَهُمْ فَقَالَ نَعَمْ إِلَهِی قَالَ اللَّهُ جَلَّ جَلَالُهُ قُمْ بَینَ یدَی وَ اشْدُدْ مِئْزَرَكَ قِیامَ الْعَبْدِ الذَّلِیلِ بَینَ یدَی الْمَلِكِ الْجَلِیلِ فَفَعَلَ ذَلِكَ مُوسَى ع فَنَادَى رَبُّنَا عَزَّ وَ جَلَّ یا أُمَّةَ مُحَمَّدٍ فَأَجَابُوهُ كُلُّهُمْ وَ هُمْ فِی أَصْلَابِ آبَائِهِمْ وَ أَرْحَامِ أُمَّهَاتِهِمْ لَبَّیكَ اللَّهُمَّ لَبَّیكَ لَبَّیكَ لَا شَرِیكَ لَكَ لَبَّیكَ إِنَّ الْحَمْدَ وَ النِّعْمَةَ وَ الْمُلْكَ لَكَ لَا شَرِیكَ لَكَ قَالَ فَجَعَلَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ تِلْكَ الْإِجَابَةَ شِعَارَ الْحَاجِّ ثُمَّ نَادَى رَبُّنَا عَزَّ وَ جَلَّ یا أُمَّةَ مُحَمَّدٍ إِنَّ قَضَائِی عَلَیكُمْ أَنَّ رَحْمَتِی سَبَقَتْ غَضَبَى وَ عَفْوِی قَبْلَ عِقَابِی فَقَدِ اسْتَجَبْتُ لَكُمْ مِنْ قَبْلِ أَنْ تَدْعُوَنِی وَ أَعْطَیتُكُمْ مِنْ قَبْلِ أَنْ تَسْأَلُونِی مَنْ لَقِینِی مِنْكُمْ بِشَهَادَةِ أَنْ لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ وَحْدَهُ لَا شَرِیكَ لَهُ وَ أَنَّ مُحَمَّداً عَبْدُهُ وَ رَسُولُهُ صَادِقٌ فِی أَقْوَالِهِ مُحِقٌّ فِی أَفْعَالِهِ وَ أَنَّ عَلِی بْنَ أَبِی طَالِبٍ أَخُوهُ وَ وَصِیهُ مِنْ بَعْدِهِ وَ وَلِیهُ وَ یلْتَزَمُ طَاعَتُهُ كَمَا یلْتَزَمُ طَاعَةُ مُحَمَّدٍ وَ أَنَّ أَوْلِیاءَهُ الْمُصْطَفَینَ الطَّاهِرِینَ الْمُطَهَّرِینَ الْمُنْبِئِینَ بِعَجَائِبِ آیاتِ اللَّهِ وَ دَلَائِلِ حُجَجِ اللَّهِ مِنْ بَعْدِهِمَا أَوْلِیاؤُهُ أَدْخَلْتُهُ جَنَّتِی وَ إِنْ كَانَتْ ذُنُوبُهُ مِثْلَ زَبَدِ الْبَحْر قَالَ ع فَلَمَّا بَعَثَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ نَبِینَا مُحَمَّداً ص قَالَ یا مُحَمَّدُ «وَ ما كُنْتَ بِجانِبِ الطُّورِ إِذْ نادَینا»[3] أُمَّتَكَ بِهَذِهِ الْكَرَامَةِ ثُمَّ قَالَ عَزَّ وَ جَلَّ لِمُحَمَّدٍ ص قُلِ الْحَمْدُ لِلَّهِ رَبِّ الْعالَمِینَ عَلَى مَا اخْتَصَّنِی بِهِ مِنْ هَذِهِ الْفَضِیلَةِ…»
«این فضیلت به جهت آن است که پیامبراکرم صلی‌الله‌علیه‌وآله فرمودند: زمانی که خدا موسی بن عمران را به پیامبری برگزید و او را برای مناجات با خود انتخاب کرد و دریا را برای او شکافت و بنى اسرائیل را نجات داد و به او تورات و الواح را عطا فرمود، منزلت خود را در نزد پروردگارش دریافت و گفت: «پروردگارا! مرا به گونهاى گرامى داشتى كه هیچ كس قبل از من را بدان گونه تكریم نكرده بودى!» خداوند جلّ جلاله فرمود:«اى موسى! آیا نمی‌دانى كه محمّد صلی‌الله علیه‌وآله نزد من از تمام ملائكه و تمام مخلوقاتم برتر است؟»
موسى علیه السّلام گفت: «پروردگارا! حال كه محمّد در نزد تو از تمام مخلوقات گرامىتر و محترمتر است، آیا در بین آل انبیاء، از آل من گرامىتر هست؟» خداوند جلّ جلاله فرمود: «آیا نمىدانى فضیلت و برترى آل محمّد بر تمام آل انبیاء مانند فضیلت و برترى محمّد بر تمامى مرسلین است؟»
موسى گفت: «پروردگارا! حال كه آل محمّد این چنیناند آیا در امم انبیاء در نزد تو امّتى برتر از امّت من هست؟ (كه از جمله فضائل امّت من این است كه): ابر را سایهبان آنان قرار دادى، منّ و سلوى برایشان فرستادى، دریا را برایشان شكافتى!» خداوند فرمود: «اى موسى! آیا نمی‌دانى كه فضیلت و برترى امّت محمّد بر تمامى امّت‌هاى سایر انبیاء مانند برترى خود او است بر تمام مخلوقاتم؟» موسى گفت: «پروردگارا! اى كاش آنان را مىدیدم» خداوند به او وحى فرمود: «آنان را نخواهى دید و الآن وقت ظهور آنان نیست، لكن آنان را در بهشت، بهشت جاودانه، در حضور محمّد، خواهى دید كه در نعیم آن غوطهور و در خوبی‌هاى آن ثابت و دائم هستند. آیا مىخواهى كلام آنان را به گوش تو برسانم؟ عرض كرد: «بله اى پروردگار من» خداوند جلّ جلاله فرمود: در مقابل من همچون بندهاى ذلیل در مقابل پادشاهى جلیل بایست و كمرت را محكم كن. و موسى علیه السّلام چنین كرد؛ آن‌گاه پروردگار ما ندا كرد: «اى امّت محمّد!» پس همگى در اصلاب پدران و ارحام مادران جواب دادند: «لبّیك اللّهمّ لبّیك* لبّیك لا شریك لك لبّیك* إنّ الحمد و النّعمة لك و الملك* لا شریك لك لبّیك» حضرت ادامه دادند: و خداوند این پاسخ را شعار حجّاج قرار داد.
سپس پروردگار ما ندا كرد: اى امّت محمّد! حكم من بر شما چنین است: رحمتم از غضبم پیشى گرفته است و عفو من پیش از عقابم است. قبل از اینكه مرا بخوانید دعاى شما را اجابت كردهام و پیش از اینكه از من چیزى بخواهید به شما عطا كردهام، هر كس مرا ملاقات كند (بمیرد) در حالى كه شهادت مىدهد: معبودى جز اللَّه نیست و شریكى ندارد و محمّد عبد و پیامبر اوست و در گفتارش صادق و در كردارش محقّ است و اینكه علی بن ابی طالب برادر و وصی رسول خدا، ولی و سرپرست (امّت) او است . و همان طور كه اطاعت محمّد صلى اللَّه علیه و آله لازم است، اطاعت او نیز لازم است و اولیاى برگزیده پاك و مطهّر او كه بعد از آن دو عجائب آیات خدا را خبر مىدهند و دلائل حجّتهاى خدا را بیان مىكنند، اولیاء و سرپرستان او هستند، چنین كسى را به بهشت خویش داخل می‌كنم هر چند گناهانش به اندازه كف روى آب دریاها باشد...»
حضرت ادامه دادند: «و زمانى كه خداوند- عزّ و جلّ- پیامبر ما محمّد صلى اللَّه علیه و آله را به پیامبرى مبعوث كرد، فرمود: اى محمّد! آن زمان كه در كنار [كوه] طور ندا كردیم، آنجا نبودی که امّت تو را به این كرامت ندا كردیم، سپس خداوند- عزّ و جلّ- به محمّد صلّى اللَّه علیه و آله و سلّم فرمود: بگو: «الحمد للَّه ربّ العالمین به خاطر این فضیلت كه به من اختصاص داده شده است»
- یکی از نکات جالب این روایت آن است که موسی علیه‌السلام درخواست دیدار پیامبر صلّی‌الله‌علیه‌وآله و آل ایشان را نکرد؛ بلکه درخواست رؤیت امت ایشان را کرد.
تاریخ جلسه: 86/8/21
برگرفته از بیانات استاد بروجردی
[1] سوره مبارکه حمد، آیه1
[2] عیون اخبارالرضا، ج1، ص283 ـ 282
[3] سوره مبارکه قصص، آیه 46
