مقدمه
امیرالمؤمنین علیه‌السلام در برخی فرمایشات خود افراد را متوجه اموری می‌نمایند که عموما مورد غفلت قرار گرفته در حالی می‌بایست همیشه مورد توجه باشند. این آگاهی بخشی گاه با مشاهده عباراتی همچون «ألا»، «أما» و «ها» در کلام ـ که صراحت و ظهور در تنبیه و هشدار داردـ و گاه از سیاق کلام دانسته می‌شود.
معنای تنبیه، بیدار کردن و آگاهی دادن می‌باشد نه آن معنایی که در عرف ما رایج است.
توجه به امتحان‌های الهی
خطبه 16: «أَلَا وَ إِنَّ بَلِیتَكُمْ قَدْ عَادَتْ كَهَیئَتِهَا یوْمَ بَعَثَ اللَّهُ نَبِیكُمْ وَ الَّذِی بَعَثَهُ بِالْحَقِّ لَتُبَلْبَلُنَّ بَلْبَلَةً وَ لَتُغَرْبَلُنَّ غَرْبَلَةً وَ لَتُسَاطُنَّ سَوْطَ الْقِدْرِ حَتَّى یعُودَ أَسْفَلُكُمْ أَعْلَاكُمْ وَ أَعْلَاكُمْ أَسْفَلَكُمْ وَ لَیسْبِقَنَّ سَابِقُونَ كَانُوا قَصُرُوا وَ لَیقْصُرَنَّ سَبَّاقُونَ كَانُوا سَبَقُوا…»[1]
«آگاه باشید! به راستی که امتحان شما به شکل امتحانِ روزی که پیامبر اکرم صلّى‌اللّه‌علیه‌وآله مبعوث شد؛ برگشت. سوگند به خدایى كه پیامبر صلّى‌اللّه‌علیه‌وآله را به حق مبعوث كرد در هم آمیخته می‌شوید و بعد از آن غربال شده و (مؤمن و کافر) از هم جدا می‌شوید. مانند غذایى كه در دیگ گذارند و بجوشد زیر و رو خواهید شد به طوری که پایین دستان شما بالا دست و بالادستان شما پایین دست خواهند شد. آنان كه بر دیگران سبقت گرفته لکن (نزد پیامبراکرم) منزلتی نداشتند بر سر کار آمده و آن‌ها كه در اسلام آوردن سبقت داشته (و نزد پیامبراکرم) دارای منزلت بودند؛ کنار زده می‌شوند»
توضیح کلام حضرت
مولا علی علیه‌السلام این خطبه را بعد از 25 سال سکوت، زمانی که افراد با ایشان بیعت کردند ایراد نمودند.
در این هنگام لازم است که حضرت افراد را متوجه امری نمایند که مورد غفلت واقع شده است. با وجود آن که حدود 48 سال از زمان بعثت نبی اکرم صلّى‌اللّه‌علیه‌وآله می‌گذرد لکن امیرالمؤمنین به افراد هشدار می‌دهند که آزمون پیش روی آنان همانند آزمون افرادی‌ست که در زمان بعثت نبی بودند. همان‌طور که افراد در ابتدای ظهور اسلام با دین تازه‌ای مواجه شدند؛ افراد زمان خلافت امیرالمؤمنین نیز، با آن که در ظاهر 48 سال مسلمان بودند لکن با ملاحظه بیانات و شیوه حکومت‌داری حضرت، گویا دین جدیدی بر آنان عرضه می‌گردد و وارد آزمایش تازه‌ای خواهند شد.
همچنین، در زمان بعثت نبی اکرم صلّى‌اللّه‌علیه‌وآله برخی از افراد بر شرک یا کفر خود باقی مانده، برخی حقیقتاً ایمان آوردند و برخی در ظاهر مؤمن و در باطن منافق شدند. به همین ترتیب، در زمان خلافت امیرالمؤمنین علیه‌السلام، رفتار افراد نسبت به ولایت متفاوت است.
به علاوه، برخی از افراد که در زمان بعثت پیامبر اکرم صلّى‌اللّه‌علیه‌وآله ایمان آوردند؛ اعتقادات‌شان در گذر زمان مورد آسیب قرار گرفت و بر بیعت خود با حضرت باقی نماندند. امیرالمؤمنین علیه‌السلام یادآور این نکته می‌شوند که: «ممکن است شما نیز که اکنون با من بیعت کردید؛ در گذر زمان بر بیعت خود باقی نمانده و از ولایت روی‌گردان شوید؛ پس باید نگران باشید»
در برهه‌ای از زمان، افراد با یکدیگر در هم آمیخته شده، هماهنگ و یکسان به نظر می‌رسند. بعد از مدتی گویا غربال شده و خوبان از بدان و مؤمنین از افراد بی‌ایمان متمایز می‌شوند. این جداسازی قطعاً اتفاق خواهد افتاد.
بعد از آن، همان‌طور که غذای در حال جوش زیر و رو می‌شود؛ افراد در جامعه نیز زیر و رو شده، افراد با عزت، ذلیل و افراد ذلیل، با عزت می‌گردند؛ افرادی که در دوره‌ای طولانی، کوتاهی داشتند پیشتاز دیگران شده و عده‌ای که همیشه پیشتاز و سردمدار بودند؛ عقب کشیده می‌شوند.
نکات
در هر حال امتحان می‌شوی!
مخاطب فرمایش امیرالمؤمنین علیه‌السلام، همه افراد جامعه بشری هستند؛ بنابراین آزمون ولایت‌پذیری و پایداری بر عقاید حقه در همه اوقات از همه انسان‌ها گرفته می‌شود. حتی زمانی که افراد از امتحان «تشخیص و تصمیم گیری صحیح» سربلند بیرون آمده و بهترین امر را برگزیدند ـ مانند این جریان که مردم بیعت با امیرالمؤمنین علیه‌السلام را انتخاب نمودند ـ همچنان باید توجه به استواری و استقامت بر پیمان خود داشته باشند و این خود آزمون دیگری است. صرف انتخاب و گزینش صحیح کافی نیست؛ پایداری و قاطعیت بر آن انتخاب نیز لازم است و این امر قطعا مورد آزمون قرار خواهد گرفت؛ تا چه میزان فرد، وفادار به پیمان خود باقی مانده و در این مسیر، حاضر به پرداخت هزینه است؟ به همین دلیل، هیچ کس نباید بابت موفقیت و عاقبت بخیری خود اطمینان داشته باشد؛ زیرا به محض گذر از یک امتحان، امتحان دیگری پیش روی او قرارخواهد گرفت.
مشو غَرّه…!
گاهی اوقات ممکن است انسان به نظر خود سال‌ها متدین بوده لکن در محضر معصوم مشخص می‌شود که همانند مردم زمان جاهلیت سابقه ایمانی برای او ثبت نشده است.
برخورداری از جایگاه‌های خاص اجتماعی، دلیل بر برتری حقیقی فرد نیست. خلفای اُموی و عباسی در مقطعی از تاریخ، بر امامانِ زمان خود غلبه کرده و در ظاهر برتری اجتماعی دارند در حالی که در نهایت عاقبت به شر از دنیا رفته و در زمره سیه‌بختان عالم شدند. بنابراین دلخوشی به منزلت اجتماعی صحیح نیست.
جابه‌جایی موقعیت‌ها
حضرت فرموندند: «بعد از این آزمایش، پیشتازان عالم گرفتار کوتاهی در عمل می‌شوند و آنان که همیشه کوتاهی می‌کردند پیشتاز در عمل می‌شوند» این امر از جهتی موجب امیدواری و از جهت موجب نگرانی است؛ به موجب این کلام حضرت، هیچگاه نمی‌توانند یکدیگر را بابت کوتاهی در عمل سرزنش نمایند چرا که ممکن است در یک صحنه آزمایش، آنان که همواره کوتاهی در عمل داشته اکنون بر دیگران پیشی می‌گیرند. از طرفی، کسانی که همواره در عمل بر دیگران سبقت گرفته و به همین سبب فخر بر دیگران می‌کردند؛ در یک صحنه آزمایش، گرفتار کوتاهی در عمل شده و از قبولی در امتحان بازمی‌مانند. روزگار فراز و نشیب بسیار دارد؛ افراد نمی‌توانند به پیشینه صحیح خود مغرور شده و از طرفی اجازه اعتراض و طعنه به کسانی که پیشینه نادرستی دارند؛ ندارند.
توجه به امور مطرح موجب می‌شود که به جهت موفقیت در آزمون‌های گوناگون زندگی، علی الدوام توسل به حضرات معصومین علیهم‌السلام داشته و از ایشان عاجزانه درخواست کنیم مدیریت درخواست‌ها و تصمیم‌‌گیری‌های ما را بر عهده بگیرند.
تاریخ جلسه: 98/6/11 ـ جلسه 1
«برگرفته از بیانات استاد زهره بروجردی»
[1] نهج البلاغه(مرحوم فیض الاسلام)، خطبه 16
