قرآن در آیه 9 سوره آل عمران می‌فرماید:
«رَبَّنا إِنَّكَ جامِعُ النَّاسِ لِیوْمٍ لا رَیبَ فیهِ إِنَّ اللَّهَ لا یخْلِفُ الْمیعادَ»
«پروردگارا، به یقین، تو در روزى كه هیچ تردیدى در آن نیست، گردآورنده [جمله] مردمانى. قطعاً خداوند در وعده [خود] خلاف نمىكند.»
توضیح آیه
در آیه سابق گفته های راسخین‌فی‌العلم بیان شد كه می گفتند: «رَبَّنا لا تُزِغْ قُلُوبَنا» آنان از خداوند درخواست كردند تا از آفات مصون بمانند و حضرت حق هدایت و رحمتی خاص نصیبشان كند. راسخین‌فی‌العلم در این آیه غرض نهایی خود را اعلام می‌کنند كه درخواست‌هایشان دست‌یابی به مسائل دنیوی نیست، بلكه غرض بزرگتری دارند كه در یوم القیامه واقع میشود.
درخواست آنان از سیاق آیه كاملاً مشهود است؛ زیرا آیه را با عبارت «رَبَّنا» شروع می‌كنند و می‌گویند: «رَبَّنا» مربی ما «إِنَّكَ» حتماً تو «جامِعُ» جمع كننده مردم هستی برای آن روزی كه تردیدی در آن روز نیست. «إِنَّ اللَّهَ» حتماً خدا «لا یخْلِفُ الْمیعادَ» خلف وعده‌ای ندارد.
آیه به بعضی از خصوصیات راسخین‌فی‌العلم اشاره دارد كه این خصوصیات بیش از آنكه به عمل آنان مربوط شود به اعتقادشان مربوط است.
آنان به قیامت عقیده قطعی دارند و باور دارند قیامت فضایی عمومی است كه همه در آن فضا جمع می‌شوند به همین دلیل با قسمت پایانی آیه این امر تأكید میشود. «لا یخْلِفُ الْمیعادَ» هیچ خلاف وعده‌ای از سوی حضرت حق در قیامت صورت نمی‌گیرد.
«رَبَّنا»
معانی رب
«رب» به معنای پرورش دهنده نیكی‌ها و كمالات است. راسخین فی العلم با استفاده از كلمه «رَبَّنا» در آغاز آیه یادآوری می‌كنند كه خواهان فزونی كمال در این عالم‌اند؛ به همین دلیل جد و جهد لازم را بكار می‌برند و در این جد و جهد چون خود را در حضور می‌بیند هرگز از تلاششان خسته نمی‌شود.
یكی دیگر از معانی «رب» افزون كننده و زیاد كننده است. راسخین فی العلم با به كار بردن این نام از خدای سبحان تقاضا می‌كنند تا به آنان توفیق دهد در مسیر بندگی چنان عمل كنند كه هم خود را در محضر حق ببیند و هم در امر بندگی تلاش لازم را داشته باشند. آنان با ذكر نام «رب» خدای سبحان فزونی امر بندگی را طلب می‌كنند و اصلاً از حركت و تلاش در این راه احساس خستگی نمی‌كنند.
مفسرین می‌گویند: واژه «رَبَّنا» نشانگر از میان بردن تعب و رنج و خستگی است، در سایه نام رب خدای سبحان، هیچ نوع خستگی و زحمتی بر تلاشگر عارض نمی‌شود و اگر چنانچه عارض گردد مرتفع میشود. اولین خصوصیت راسخین‌فی‌العلم درخواست فزایندگی و افزایش در امور كمالی است.
«إِنَّكَ جامِعُ النَّاسِ لِیوْمٍ لا رَیبَ فیهِ»
حضور در محضر حق
خصوصیت دیگری كه می‌توان از آیه برای راسخین‌فی‌العلم ذكر كرد آن است كه آنان همیشه خود را در حضور حق می‌بینند. «إِنَّكَ» به كار بردن ضمیر مخاطب «ك» این حضور دائمی را بیان می‌دارد. آنان در این حضور ادراك هیبت حق را می‌كنند؛ زیرا خدا در نگاه آنان «جامِعُ النَّاسِ» است و كلمه «اللَّهَ» را دلیلی دیگری بر ادراك هیبت حق می‌آورند. سیاق آیه برای آنان نمایشگر جلوه جلالی خدای سبحان است نه جلوه جمالی حضرت حق.
جایگاه راسخین‌فی‌العلم در قیامت
«إِنَّكَ جامِعُ النَّاسِ» قیامت یوم الجمع الاحباب بر بساط قرب است.
راسخین‌فی‌العلم در قیامت بر بساط دوستان خدا تجمع می‌كنند؛ البته این دوستان در همین عالم نیز اجتماعی بر سفره قرب داشته‌اند؛ ولی در قیامت این اجتماع بدون هیچ مانعی تشكیل میشود. راسخین‌فی‌العلم در قیامت بر بساط قرب، شاهد اسرار الهی‌اند و بشارات خاصی را دریافت می‌كنند.
جمع یوم الوصل و یوم الفصل برای مؤمن
قیامت برای گروهی یوم الوصل است و برای گروه دیگر یوم الفصل؛ امّا قبل از رسیدن به یوم القیامه برای گروه اول كه خوبان و ابرار عالمند همین دنیا هم یوم الوصل است و هم یوم الفصل.
یوم الوصل است زیرا دعا می‌كنند خدایا! ما را در این عالم در جمع صالحین قرار بده و وصل میان ما و صالحین ایجاد كن و از مفهوم مخالف دعایشان در می‌یابیم كه دنیا برای ابرار یوم الفصل است؛ زیرا درخواستشان این است كه از جمع ناسالم دور شوند و میان آنان و غیر صالحین فصل و جدایی ایجاد شود.
«إِنَّكَ جامِعُ النَّاسِ» مفسری می‌گوید: این عبارت تأویل دعای راسخین‌فی‌العلم است. آنان می‌گویند: ای خدایی كه همه مردم را در قیامت به سوی خود جمع می‌كنی در این عالم نیز ما را به سوی خود فراخوان تا در پی فراخوانی دنیا در قیامت نیز به سرعت به سوی قرب و وصال تو حركت كنیم و جذبه تو ما را به سوی خود بكشد و در شمار گروهی قرار نگیریم كه قرآن آنان را چنین توصیف می‌كند: در قیامت گروهی چون ملخ پراكنده می‌شوند.
«یوْمَ یكُونُ النَّاسُ كَالْفَراشِ الْمَبْثُوثِ »[1]
«روزى كه مردم چون پروانه[هاى] پراكنده گردند»
پراكندگی قیامت به دلیل تفاوت مسیرها و مقصد‌های افراد است. مردم نوعاً به سوی تعلقات خود در حركتند. آنان به سوی مال و فرزندانشان حرکت می‌کنند؛ اما گروه اندكی در دنیا و قیامت هستند كه مقصد‌شان خداست و به سوی او در حركتند. راسخین‌فی‌العلم از خداوند سبحان می‌خواهند تا در شمار همین گروه اندك جا بگیرند.
مفسری می‌گوید: سخن راسخین‌فی‌العلم آن است كه خدایا در همین دنیا سیر ما را به سوی خود قرار ده تا در قیامت كه همه به طرف امور دیگری در حركتند ما با سوی تو حركت كنیم. خدایا! ما را از نگاه به دیگری و توجه به غیر حق مصون بدار.
«إِنَّكَ جامِعُ النَّاسِ» تمام آرامش راسخین‌فی‌العلم به جهت آن است كه آنان به قیامت یقین دارند به همین دلیل در هیچ امری تعجیل نمی‌كنند. آنان برای اجرای امر خدا عجله‌ای ندارند و هرگز از خدای سبحان تقاضای لطف یا عقاب نمی‌كنند.
«إِنَّ اللَّهَ لا یخْلِفُ الْمیعادَ»
تفاوت وعده‌های خداوند
«إِنَّ اللَّهَ لا یخْلِفُ الْمیعادَ» وعده‌های خدا قطعی و حتمی است. چه وعده‌هایی كه به مؤمنین داده میشود «وعده» و چه وعده‌هایی كه به فساق داده شود «وعید». میعاد عبارتی است كه هم وعده و هم وعید را در بر می‌گیرد.
«إِنَّ اللَّهَ لا یخْلِفُ الْمیعادَ» در این قسمت از آیه مدح خدای سبحان مطرح میشود؛ زیرا خلف وعده نکردن نشان كَرامت است و خداوند هرگز خلف وعده نمی‌كند.
میعاد وعده‌ای است كه خداوند سبحان به اولیای خود داده است و حضرت حق از این وعده هرگز تخلف نمی‌كند؛ امّا ممكن است در عذاب اهل كبائر تخفیفی قائل شود و آنان را به دلایل خاص ببخشد و از شدت عذابشان بكاهد امّا هیچ تغییری در وعده صالحین و ابرار ایجاد نمی‌كند.
خدا هیچ گاه در جایگاه بازخواست قرار نمی‌گیرد قرآن می‌گوید:
«لا یسْئَلُ عَمَّا یفْعَلُ وَ هُمْ یسْئَلُونَ» [2]
«در آنچه [خدا] انجام مىدهد چون و چرا راه ندارد، و[لى] آنان [=انسانها] سؤال خواهند شد»
خدا هیچ گاه به جهت امری كه اراده می‌كند بازخواست نمی‌شود، اینكه چرا در وعده ابرار تخلفی نمی‌كنند امّا در وعید ابرار تخفیف قائل میشود؛ البته این امر نباید فضایی برای جری شدن خلافكاران ایجاد كند؛ بلكه تخفیف حضرت حق به جهت آن است كه بنده گناهكار ناامید نشود و چنانچه گرفتار تقصیر و كم كاری گردد بداند كه اگر توبه كند دستگیری برای او هست و تخفیفی در عذاب او صورت می‌گیرد.
پیام‌های آیه
- راسخین‌فی‌العلم قلباً قیامت را باور دارند. آنان معتقدند قیامت فضایی عمومی است كه همه كس در آن جمع می‌شوند و آرامش آنان به دلیل یقین داشتن به این باور است.
- راسخین‌فی‌العلم هیبت حق را ادراك می‌كنند؛ زیرا خدا را «جامِعُ النَّاسِ» می‌دانند.
- راسخین‌فی‌العلم معتقدند: «إِنَّ اللَّهَ لا یخْلِفُ الْمیعادَ» وعده‌های خدا قطعی و حتمی است؛ چه وعده‌هایی كه به مؤمنین داده میشود «وعده» و چه وعده‌هایی كه به فساق داده شود «وعید».
- «رب» نشان از كثرت و فزونی است، راسخین‌فی‌العلم از این نام خدای سبحان توفیق افزونی در بندگی را طلب می‌كنند. این فزونی در آن است كه آنان هم خود را در محضر حق می‌بینند و هم در این حضور، بندگی تام دارد.
- «إِنَّكَ جامِعُ النَّاسِ» راسخین‌فی‌العلم قیامت را یوم الجمع الاحباب بر بساط قرب می‌دانند.
- اینكه باور كنیم گروهی از مردم نسبت به دیگران امتیازات خاصی دارند و این امتیازات بر اساس محبوبیت آنان عندالله است؛ كار راحتی نیست.
«برگرفته از بیانات استاد زهره بروجردی»
[1] سوره مباركه قارعه، آيه 4
[2] سوره مباركه انبياء، آيه 23
