سال تحصیلی جاری (۱۳۹۶) را در محضر امیرالمؤمنین علیه‌السلام به بازنگری بحث مرگ اختصاص می‌دهیم. توجه به مرگ در گوشه گوشه زندگی ما اثر مثبت خود را بر جای می‌گذارد.
آیت الله جوادی آملی (ره) می‌فرمایند: همه ایمان به مبدأ دارند اما ایمان به معاد ندارند. مشرکین هم ایمان به خداوند دارند اما ایمان به قیامت ندارند و آنچه موجب اصلاح ما می‌شود این است که مبدأ و معاد را کاملاً پذیرا باشیم و باور داشته باشیم از کجا آمده‌ایم و خالق و ربّ ما کیست و به کجا می‌رویم، به نزد چه کسی باز می‌گردیم؛ دنیا سرای اقامت نیست بلکه سرای موقت است و باید از این سرا وارد مرحله دیگر شد.
قرآن در سوره عنکبوت آیه 64 می‌گوید: حتماً آخرت محل اصلی زندگی است.
«إِنَّ الدَّارَ الْآخِرَةَ لَهِيَ الْحَيَوان»
«زندگى حقيقى همانا [در] سراى آخرت است»
*امیرالمومنین علیه‌السلام در خطبه 21 می‌فرمایند:
«فَإِنَ الْغَايَةَ أَمَامَكُمْ وَ إِنَّ وَرَاءَكُمُ السَّاعَةَ تَحْدُوكُمْ تَخَفَّفُوا تَلْحَقُوا فَإِنَّمَا يُنْتَظَرُ بِأَوَّلِكُمْ آخِرُكُم»[1]
«قيامت پيش روى شما و مرگ در پشت سر، شما را مى‌راند. سبكبار شويد تا برسيد. همانا آنان كه رفتند در انتظار رسيدن شمايند.»
در توضیح سخن حضرت می‌توان گفت: زندگی در این دنیا محدودیت دارد و هیچ تردیدی نیست که اجل پیش روی شماست، زندگی مادی روزی به پایان می‌رسد و ما در این سر رسید یا با جمال حق مواجه می‌شویم که بهشتی شده و عاقبت بخیر می‌گردیم و یا خدای ناخواسته با جلال حق مواجه می‌شویم که جهنم است، حضرت می‌فرمایند: «فَإِنَ الْغَايَةَ أَمَامَكُمْ» بدرستیکه مرگ پیش‌روی شما و در مقابل شماست، مرگ از چشمان حقیقت بین به دور نیست فقط کافی است قصد دیدن و عبرت گرفتن از مرگ باشد که به یقین هر انسان آگاهی آن را روبروی خود خواهید دید.
از سوی دیگر حضرت می‌فرمایند: «إِنَّ وَرَاءَكُمُ السَّاعَةَ» مرگ همین الان پشت سر شماست، مرگ جدای از شما نیست، هر کجا باشید اگر به پشت سرتان توجه کنید مرگ را احساس خواهید کرد چون از شما جدا نیست، یعنی هم قیامت صغری و هم قیامت کبری هر دو پشت سر شماست.
فرصت‌ها کوتاه است، غنیمت بشمارید
«تَحْدُوكُمْ»: «حداء» به معنای آهنگی است که ساربان برای راندن شتر می‌خواند تا حیوان راحت‌تر حرکت کند. از عبارت «تَحْدُوكُمْ» در می‌یابیم که مرگ آهنگ ملایمی دارد که چون شنیده شود شنونده سرحال می‌شود و بهتر حرکت می‌کند. گفته شد مرگ حداء دارد و همگان را به خود می‌خواند. انسان برای رفتن بسوی مرگ سرحال، خستگی‌ناپذیر و بی‌توقف ادامه مسیر می‌دهد.
اینکه حضرت می‌فرمایند: مرگ پشت سر شماست معرفی جدیدی از مرگ است زیرا با فرمایش حضرت گویا مرگ ما را به جلو هل می‌دهد او پشت سر ما در حرکت است و لحظه‌ای اجازه توقف نمی‌دهد هیچ کس حتی یک قدم نمی‌تواند از مرگ عقب نشینی کند چون پشت سر اوست و سایه به سایه بدون هیچ توقفی در پی اوست.
مرگ در هر آهنگ اعلام می‌دارد فرصت زیادی برای زندگی نیست، فرصت‌ها کوتاه شده آنها را غنیمت بشمارید؛ صدای مرگ سبب می‌شود هر عاقلی در بندگی سبقت بگیرد و حرکتش را سرعت بخشد.
امیرالمؤمنین علیه‌السلام می‌فرمایند: «تَخَفَّفُوا تَلْحَقُوا» سبک بشوید تا به پیشینیانتان و به خوبان ملحق بشوید، کلام حضرت معلوم می‌دارد اثر استماع آهنگ مرگ سبک‌باری از تعلقات دنیا و رها شدن از آنهاست و همین رهایی از تعلقات به حرکت سرعت می‌بخشد.
حضرت در عبارت «إِنَّ وَرَاءَكُمُ السَّاعَةَ تَحْدُوكُمْ» عبارت «السَّاعَةَ» را معرفه بکار برده تا معلوم کند همه شما مرگ را می‌شناسید اما چنان ابراز می‌دارید که نسبت به آن بیگانه‌اید، همه شما صدای مرگ را می‌شنوید اما وانمود می‌کنید که نمی‌شنوید.
ـ «تَخَفُّف» باب تفعُّل است. عرب از این فعل برای مشقّت و سختی استفاده می‌کند و حضرت با به کاربردن این فعل بیان می‌دارد سبک شدن از تعلقات دنیا سخت است اما خدا این امر سخت را با شنیدن صدای مرگ سهل می‌کند.
هرکس مرگ را باور کند به یقین سعی بر سبک شدن از تعلقات خود خواهد داشت پس انفاق‌ها و پرداخت‌هایش به دیگران افزایش می‌یابد و مرگ است که افزایش پرداخت‌ها و انفاق‌ها را بر او آسان می‌کند.
ـ نکته دیگری که درباره «تَخفُّف» لازم به یادآوری است این مطلب است که بار گناه، پشت بنده را سنگین کرده حضرت می‌فرمایند: خود را به زحمت از این بار سنگین، سبک و رها کنید، و از بار گناه خلاص شوید چون مرگ پیش روی شماست، با زحمت خود را از زیر بار گناه رها نمایید و توبه کنید و خود را از گناهان سبک کنید اگر چنین کنید «تلحقوا» به خوبان ملحق می‌شوید و این مرگ است که برای شما دری از بهشت باز خواهد کرد تا به خوبان ملحق شوید.
«فَإِنَّمَا يُنْتَظَرُ بِأَوَّلِكُمْ آخِرُكُم» آنان که قبل از شما رفته‌اند منتظر شما هستند تا به آنان ملحق شوید و هرگاه آخرین نفر به اولین نفر ملحق شود قیامت برپا می‌شود، آنان که قبل از شما رفته‌اند چندان منتظر می‌مانند تا شما به آنها ملحق شوید و پس از این الحاق است که قیامت بر پا می‌شود.
خود را سبک کنید کار آسان می‌شود
مرحوم سید رضی (ره) در رابطه با این قسمت از کلام حضرت می‌فرماید: این افعال «تَخَفَّفُوا تَلْحَقُوا» جملات عجیبی است و عجیب بودن این عبارت را منوط به آن می‌داند که مانع راحتی مرگ، خود شما هستید هرگاه خود را سبک کنید کار آسان می‌شود.
ایشان می‌گوید اگر خودتان را از دلبستگی‌ها و وابستگی‌ها و همچنین از بار گناه و از منیّت‌ها سبک کنید مرگ بر شما آسان می‌شود، هر کس خود را از تعلقات سبک کند درحالیکه زنده است گویا مرده‌است زیرا مرگ رهایی از تعلقات است و همین بی‌تعلقی انبساط و فراغت و راحتی خاطر می‌آورد.
در دعای روازنه ماه رجب آمده است: «أَمِتْنِی مَسْرُورا وَ مَغْفُورا» «خدایا مرگ مرا زمانی برسان که در اوج سرور باشم و گناهان و عیوبم را پوشانده باشی»، این درخواست زمانی محقق می‌شود که هرکس خود را از تعلقات عالم ماده سبک کرده باشد و اگر خدای ناخواسته از تعلقات رها نشده باشیم مرگ نه تنها سروری نخواهد داشت که آغاز غصه‌ها و حسرت‌هایم خواهد بود.
شارحین نهج البلاغه نگاه دیگری به این قسمت از کلام حضرت دارند و می‌گویند: «فَإِنَ الْغَايَةَ أَمَامَكُمْ وَ إِنَّ وَرَاءَكُمُ السَّاعَةَ تَحْدُوكُمْ تَخَفَّفُوا تَلْحَقُوا فَإِنَّمَا يُنْتَظَرُ بِأَوَّلِكُمْ آخِرُكُم» اگر غایت در کلام حضرت را مرگ معنا نکنیم بلکه عاقبت افراد بدانیم خواهیم گفت عاقبت افراد پیش روی آنهاست، نگاه هرکس نباید تنها به زمان حال باشد بلکه باید دید چه سرنوشتی در انتظار اوست، شاید کسی خوب زندگی کند اما ممکن است پایان عمرعاقبت بخیر نشود و خوب از دنیا نرود.
حضرت می‌فرمایند: «فَإِنَ الْغَايَةَ أَمَامَكُمْ» در مقابل شما عاقبتی است که آن عاقبت تکلیف شما را تعیین می کند به زمان حال و الان خویش غرّه نشوید. «وَ إِنَّ وَرَاءَكُمُ السَّاعَةَ» مرگ پشت سر شماست و حضور آن را جدی بگیرید که بر آینده و عاقبت شما تاثیر گذار است و به جای آنکه از مرگ بترسید آن را باور کنید و برای عاقبت بخیری خویش تلاش کنید.
یکی از شارحین نهج البلاغه می‌گوید: یکی از کاربردهای دعای «حَوِّلْ حَالَنَا إِلَی أَحْسَنِ الْحَالِ» آنست که مرگ را باور داشته باشید تا سبب شود چشم انداز آینده شما خوب باشد و برای آن چشم انداز و عاقبت بخیری تلاش کنید.
امیرالمومنین علیه‌السلام در خطبه 28 می‌فرماید:
«أَمَّا بَعْدُ فَإِنَ الدُّنْيَا [قَدْ] أَدْبَرَتْ وَ آذَنَتْ بِوَدَاعٍ وَ إِنَّ الْآخِرَةَ قَدْ أَقْبَلَتْ وَ أَشْرَفَتْ بِاطِّلَاعٍ أَلَا وَ إِنَّ الْيَوْمَ الْمِضْمَارَ وَ غَداً السِّبَاقَ وَ السَّبَقَةُ الْجَنَّةُ وَ الْغَايَةُ النَّارُ»[2]
«پس از حمد و ستايش الهى، همانا دنيا روى گردانيده، و وداع خويش را اعلام داشته است، و آخرت به ما روى آورده، و پيشروان لشكرش نمايان شده. آگاه باشيد! امروز، روز تمرين و آمادگى، و فردا روز مسابقه است، پاداش برندگان، بهشت، و كيفر عقب ماندگان آتش است.»
امروز، روز تمرين و آمادگى
حضرت می‌فرمایند: دنیا به شما پشت کرده و شما گمان می‌کنید دنیا به شما رو کرده است، دنیا اعلام خداحافظی می‌کند، و دور شدن از شما را به اطلاع همگان می‌رساند و هیچ کس را از رفتن خود بی‌خبر نمی‌گذارد همچنان که آخرت به ما رو کرده و اشراف (ظهور) پیدا نموده، آخرت نیز نزدیکی و درخشش خود را به همه اعلام می‌کند؛ دنیا به همه خبر می‌دهد من رفتم و آخرت هم به همه خبر می‌دهد من آمدم.
«إِنَّ الْيَوْمَ الْمِضْمَارَ وَ غَداً السِّبَاقَ» مضمار در لغت به معنای آمادگی است که اسب برای مسابقه دادن پیدا می‌کند.
امروز روز آماده شدن برای قیامت است، کل دنیا زمان آمادگی برای قیامت است، در قیامت معلوم می‌گردد که چه کسی از چه کسی سبقت گرفته و چه کسی برای ورود به قیامت آماده است .
«إنّ» و «قد» هر دو حرف تأکید است؛ شما گمان می‌کنید این سرای موقت به شما رو آورده درحالیکه دنیا حقیقتاً با ما قهر است، وقتی کسی به کسی پشت می‌کند دلیل آن است که از او دوری می‌جوید و به او علاقه‌ای ندارد، دنیا با پشت کردن اعلام می‌دارد علاقه‌ای به ماندن ما ندارد، مرگ ما را به فضایی بالاتر از دنیا دعوت می‌کند و اعلام می‌دارد شما برای آن ساخته شده‌اید، از سویی آخرت اعلام آشتی با ما را دارد و باید با او همراه شد، اگر ادبار دنیا و اقبال آخرت را باور کنیم تمام امورات‌مان سامان می‌یابد و عاقبت بخیر می‌شویم .
تاریخ جلسه؛ 96.۱.21 ـ جلسه 12
«برگرفته از بیانات استاد زهره بروجردی»
[1] نهج البلاغه مرحوم فیض الاسلام، خطبه 21، ص80
[2] نهج البلاغه مرحوم فیض الاسلام، خطبه 28، ص98
