قرآن در آیه 129 سوره آل عمران می‌فرماید:
ارتباط این آیه با آیه سابق:
در آیه سابق خدای سبحان فرمود: «لَيْسَ لَكَ مِنَ الْأَمْرِ شَيْءٌ» و در این آیه می‌فرماید: «وَ لِلَّهِ ما فِي السَّماواتِ وَ ما فِي الْأَرْضِ» همه موجودات، مخلوق و عبد و مِلک خدا هستند. بنابراین بیشترین وجودی که شایستگی رحم به مخلوقات و مملوکات و عباد را دارد، خدای سبحان است. گویی خدای سبحان به پیامبرش می‌فرماید اگر لازم باشد رحمی صورت بگیرد خود به بندگان رحم می‌کنم، تو ای پیامبر نگران آنها نباش.
«وَ لِلَّهِ ما فِي السَّماواتِ وَ ما فِي الْأَرْضِ»
- خدای سبحان از اسم موصول «ما» استفاده کرده و نفرموده «من فی السماوات»، یعنی حقیقت همه اشیاء مِلک خداست، نه اینکه تنها ذو العقول در ملکیت او قرار داشته باشند.
- به این دلیل که مالک موجودات است همه چیز در قبضه قدرت اوست، بنابراین لطف خود را بر همه اشیاء حکیمانه جاری کرده و اگر لازم بداند گاه با قهر با آنها برخورد می‌کند.
جلوه‌گاه حضرت حق شویم
تمام موجودات از این جهت که مملوک حق هستند و مالک آنان کامل علی الاطلاق است دارای جهت کمالی‌اند. بنابراین هر موجودی آیه‌ای از آیات الهی است. هر کس به اندازه ای که عبودیت حق را پذیرفته خدایی و کمال خدا را به نمایش می‌گذارد و خدای سبحان او را جلوه‌گاه خود قرار می‌دهد.
«يَغْفِرُ لِمَنْ يَشاءُ وَ يُعَذِّبُ مَنْ يَشاءُ»
در آیه غفران بر عذاب مقدم شده است. یعنی مالکیت و خالقیت و معبودیت خدای سبحان اقتضای غفران را می‌کند و اگر فردی خود را از این مغفرت محروم کرد معذب می‌شود. خدای سبحان خواستار عذاب بنده نیست، بلکه بنده در مقابل الطاف الهی مانع ایجاد می‌کند و با اختیار خود از عبودیت خدای سبحان خارج می‌گردد و برای خود عذاب را انتخاب می‌نماید.
علت دیگر تقدم مغفرت بر غضب: به دلیل این قاعده کلی است:
«يَا مَنْ سَبَقَتْ رَحْمَتُهُ غَضَبَهُ»
«ای خدایی که رحمت او بر غضب او پیشی می‌گیرد.»
اما مؤمن باید نگران عذاب خدای سبحان باشد، زیرا گاهی برای اینکه آنها از عیوب خود جدا شوند و به کمال برسند با عذاب خدای سبحان روبرو می‌شوند.
خدای سبحان مصدر کمالات است
از این قسمت از آیه در می‌یابیم که عطاها و گرفتن‌ها، لطف‌ها، و قهرها عالم امر و عالم خلق، تدریج و یکباره بودن، همه در مِلک خداست. گروهی را با اطاعت از قوانین تبین شده تحت لطف خود قرار می‌دهد و گروهی با نافرمانی تحت قهر او قرار می‌گیرند.
هر کمالی از هر فردی صادر می‌شود از ناحیه خداست. بنابراین نباید افراد به دنبال اجر باشند کمالات را قرض‌الحسنه‌ای باید دید که هنگام پرداخت آن را رسیده زمان بازپرداخت باید شرمنده بود و از این گونه پرداخت ناقص استغفار کرد واستغفارهای مؤمن نشان‌دهنده شرمندگی اوست.
اساس خداوند بر عذاب نیست
یکی از مفسرین در مورد «وَ يُعَذِّبُ مَنْ يَشاءُ» می‌فرمایند: خدای سبحان به دلیل معاصی بندگان و از این جهت که هیچ بنده‌ای بر او حقی ندارد، می‌تواند به راحتی آنها را عذاب کند و اما در ابتدا «يَغْفِرُ لِمَنْ يَشاءُ» ذکر شده و انتها آیه به «وَ اللَّهُ غَفُورٌ رَحيمٌ» ختم شده است. یعنی اساس خدا بر عذاب نیست و یا به این معناست که چیزی که در نگاه بندگان عذاب است از منظر خدا رحمت محسوب می‌شود نه عذاب.
خواست خداوند بر اساس طلب بنده
(هر كه را خدا بخواهد میآمرزد، و هر كه را بخواهد عذاب میكند) برخی از عرفا در مورد معنای این قسمت از آیه نظر دیگری دارند ایشان معتقدند ضمیر هو در «يَشاءُ» به «من موصول» بر می‌گردد. «مَنْ يَشاءُ» یعنی خدا کسی را مورد مغفرت قرار می‌دهد که خود آن شخص طالب مغفرت الهی باشد و فردی را عذاب می‌کند که خود خواهان عذاب و قهر الهی است. یعنی خواست خدای سبحان براساس آن چیزی است که بنده برای خود طلب می‌کند. اگر بنده‌ای طالب بروز صفات الهی از خود باشد خدای سبحان او را مظهر صفات جمال خود قرار می‌دهد و اگر بنده‌ای صفات الهی را نشناخته و خواهان بروز آن صفات از خود نیست خود را در معرض عذاب الهی و تنگنا قرار داده است، زندگی را برای خود ناگوار کرده است. البته با توبه مجدداً با غفوریت و رحمیت خدا مواجهه می‌شود.
- استفاده از فعل مضارع در آیه حاکی از این است که مغفرت و عذاب خدا جریان دارد کسی نمی‌تواند به سابقه خود امیدوار باشد زیرا با مطالعه تاریخ مشاهده می‌گردد که مثلاً کسانی که روزی جزء اصحاب امام حسن عسکری علیه‌السلام بودند با حسن سابقه باز از پیروی امام زمان‌شان خارج شدند به گونه‌ای که از لسان امام زمان لعن شدند.
کمال از آن خدای سبحان است
وقتی خدای سبحان فرمود: «وَ لِلَّهِ ما فِي السَّماواتِ» به دلیل اینکه خدای سبحان کامل علی‌الاطلاق است تمام جنبه‌های کمالی که در عبد ایجاد می‌شود، اعم از عقلی و اخلاقی و عملی از آن خداست. تغییرات کمالی چه در عقل یا نفس، سرّ یا علن، باطن یا ظاهر، همه از آن اوست بنابر این همه کمالات معنوی و مادی افراد برای خداست.
- خدای سبحان کمالات را به انسان عطا می‌کند تا بشریت او دیده نشود و کمالات او ملاحظه گردد.
- «يَغْفِرُ لِمَنْ يَشاءُ». «غفر» به معنی «ستر» است. یعنی خدا با صفات خود بنده را می‌پوشاند تا با صفات او بدرخشد. از این رو سیاست اولیه خدا این است که هر بنده آیه‌ای برای نمایش کمال حق باشد.
- با توجه به این تفسیر شاید معنای دعای امیرالمؤمنین «اللهم ارني الاشياء كما هي» این باشد که خدایا جنبه عبودیت همه اشیاء را به من نشان بده همانگونه که هستند. «کما هی» یعنی همه چیز عبد است آن جهت عبودیت اشیاء را به من نشان بده.
پیامبر صلی‌الله‌علیه‌و‌آله نگران امت است. خدای سبحان به پیامبر صلی‌الله‌علیه‌و‌آله می‌فرماید من از تو به اینان مهربان‌تر هستم. مغفرت من وسیع و کار من به کمال رساندن امت است. مگر فردی که خود پذیرا نباشد. در مورد فردی که خود پذیرای خیرات و برکات نیست تو که پیامبر رحمت هستی نیز نمی‌توانی کاری کنی. لطف توی پیامبر نیز قاعده و قانون دارد و برای کسی است که پذیرای لطف باشد کارایی دارد اما اگر کسی خود پذیرای لطف نیست تو به عنوان کامل‌ترین واسطه فیض حق وساطت نداری.
- کمالاتی که در آسمان عقل و قلب و روح و سرزمین عمل انسان مشاهده می‌شود منسوب به خداوند است. امّا اصل کمال این است که بنده به جایی برسد که خود او دیده نشود.«يَغْفِرُ»
- خدای سبحان می‌فرماید: من کمالات را برای شما قرار می‌دهم. «يَغْفِرُ لِمَنْ يَشاءُ» یعنی کمالات مال خداست نه برای بنده. یعنی اگر بنده مشغول بندگی باشد خدا عيوب او را مستور و کمالات او را به ظهور می‌رساند. «يُعَذِّبُ مَنْ يَشاءُ» اگر ما در عالم با مغفرت خدا مستور نشویم فی الواقع معذب هستیم یعنی بروز منیت نوعی عذاب است که خود فرد از آن مطلع نیست.
عذاب منیّت
عذاب منیّت مانند گاز گرفتی است که فرد از آن می‌میرد اما متوجه نمی‌شود که در عذاب واقع شده است. تنها با نفخه‌ای از عالم غیب بیدار می‌شود. این عذاب مربوط به کسی است که مرتب منیّت خود را پررنگ می‌کند اما زمانی که انسان الهی شود هم در اینجا از صفات الهی بهره‌مند می‌گردد و هم در قیامت کمالات او ظهور و بروز دارد.
خدای سبحان جبّار است و نواقص کار را اصلاح می‌کند و او مطهّر است و عمل را پاک و کامل می‌گرداند. با صفت مجمل خود عمل را جمیل می‌کند. با منیّت به عملی که می‌توانست نمایشگاه خدا باشد آسیب وارد نکنیم.
«وَ اللَّهُ غَفُورٌ رَحيمٌ»
خدای سبحان در آیه ای دیگر فرموده «يَغْفِرُ الذُّنُوبَ جَمِيعًا»[1] یا «وَرَحْمَتِی وَسِعَتْ کُلَّ شَیْءٍ»[2]. بنابراین اگر فردی از این رحمت و غفران وسیع محروم شود خود موجب ضلالت خود را فراهم کرده و الا از ناحیه فیاض مانعی برای مغفرت و رحمت وجود ندارد.
فضل خدا؛ موجب مغفرت
آیه با دو اسم «غفور و رحیم» به پایان می‌رسد و خدای سبحان بار دیگر به این حقیقت تصریح می‌کند که خدایی و الوهیت او اقتضای ستر عیوب بندگان و به کمال رساندن آنها را دارد. با توجه به این حقیقت که بسیاری از عباد مستوجب و مستحق مغفرت و رحمت او نیستند و به سبب فضل و احسان او این مغفرت و رحمت بر آنان جاری می‌شود.
تاریخ جلسه: 96/12/5 ـ جلسه 107
«برگرفته از بیانات استاد زهره بروجردی»
[1] سوره زمر، آیه53
[2] سوره اعراف، آیه156
