قرآن در آیه 149 سوره آل عمران می‌فرماید:
- «اعقاب» جمع عقب به معنی پاشنه است.
- «کفار» در نگاه بعضی از مفسرین کفار یهود و از نگاه بعضی دیگر منافقین هستند.
در این آیه و آیه بعد خدای سبحان مؤمنین را مخاطب قرار می‌دهد، که خطاب حضرت حق توبیخی و هشداردهنده است.
«يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا إِنْ تُطِيعُوا الَّذِينَ كَفَرُوا»
پرهیز از یک واقعیت
خدای سبحان در این آیه همه مؤمنین را از یک واقعیت انکارناپذیر پرهیز می‌دهد:
اینکه اگر مطیع کفار شوند، کفار در آنها نفوذ کرده و نفوذ کفار هم سبب عقب‌گرد دینی مؤمنین خواهد شد و به مجرد نفوذ کفار، مؤمنین دین و دنیای خود را از دست می‌دهند.
- اولاً این امکان وجود دارد که مومنین به دلیل محبّت دنیا مطیع کفار شوند.
- ثانیاً اطاعت از کفار سبب ارتداد مؤمنین می‌شود.
- ثالثاً نتیجه این ارتداد و عقب‌گرد باخت کاملی است که بی‌درنگ نصیب مؤمنین می‌شود. (با توجه به فاء فَتَنقَلِبُواْ)
«يَرُدُّوكُمْ عَلَىٰ أَعْقَابِكُمْ»
جایگاه پایه‌های اعتقادی
اگر کسی در جایگاه اعتقادی بالایی قرار دارد هرگز نباید به سخنان زیردستان خود در امور اعتقادی گوش بسپارد، زیرا آنان گرایش به دنیا داشته و همتای اعتقادی ایشان نیستند.
پس اگر قرار است هر یک مطیع باشیم باید مطیع یک درجه بالاتر از خود در درجات اعتقادی باشیم که اطاعتمان مایه سودمان بشود نه خسارت.
آنچه از آیه روشن می‌گردد آن است که نتیجه اطاعت از کفار بسیار سریع به زندگی مادی آسیب می‌رساند و در پی آن زندگی معنوی نیز نابود و از میان می‌رود.
ثمره اطاعت از کفار
اقتضای ایمان اطاعت از اولیای خداست نه اطاعت از کفار. اگر مؤمن اطاعت نادرست از کفار داشته باشد، بی‌درنگ با آسیب مواجه می‌شود، زیرا کافر در ظلمت قرار دارد و مومن در نور و اگر مؤمنی که در نور زندگی می‌کند تابع ظلمات کافر شود گرایش او به دنیا افزون شده و در مسیر قهقرایی حرکت خواهد کرد و طبیعی است که همه سرمایه خود را در این مسیر از دست می‌دهد.
امکان اطاعت مؤمن از کافر وجود دارد و همین امر سبب شده تا پیامبر صلی‌الله‌علیه‌و‌آله تذکر لازم را برای عدم حضور در این صحنه به مؤمنین بدهد.
نتیجه تبعیّت غلط
اگر افراد از دیگرانی که از نظر درجه اعتقادی از او پایین‌تر هستند تبعیت کند امکان حرکت قهقرایی برایشان وجود دارد. این امر صرفاً اختصاص به اطاعت مؤمنین از کفار ندارد، بلکه اگر انسانی الهی و فرهیخته نیز تبعیت از خط فکری عوام جامعه را داشته باشد، گرفتار عقب‌گرد و خسارت می‌شود و لغزش در زندگی سلوکی او به وضوح مشاهده خواهد شد.
اطاعت از افرادی که در درجه معرفتی پایین‌تر از مطیع هستند، همت مطیع را متوجه امور پست و دنیوی می‌نماید و همین دون همتی و اراده امور پست موجب خسارتی در سطح وسیع می‌شود.
بسته پیشنهادی کافرین
مؤمنین فقط به دلیل بهره‌مندی از دنیا از کافرین اطاعت می‌کنند. آدم بی‌دین فقط بسته پیشنهادی‌اش دنیا است. جالب است که مؤمنین بسیار راحت دل‌شان می‌خواهد برای آبادی دنیایشان زیر سلطه کفار قرار بگیرند که مثلًا اگر تحریم شوند زندگی آنان چه می‌شود.
حضرت امام خمینی (ره) فرمودند: «آمریکا هیچ غلطی نمی‌تواند بکند.» چهل سال چه توانست بکند؟
«یدالله فوق ایدیهم»[1] مؤمن اگر یدالله را ببیند نگران نیست بلکه آن زمان که چشمش ظاهربین می‌شود نگران می‌شود.
حبّ دنیا جوانه می‌زند
اگر مؤمنی تحت سلطه فکری کفار قرار گیرد، امکان ادامه اطاعت او از کفار بسیار زیاد است و سخت می‌توان آن مؤمن را از این طرز تفکر دور کرد، زیرا زمانی که نفس امّاره اطاعت از کفار را برای مؤمن زیبا جلوه داد، دیگر به راحتی نمی‌توان از آن دست برداشت.
«فَتَنْقَلِبُوا خَاسِرِينَ»
ترک دین؛ موجب خسارت
کافر همواره توصیه به ترک دین برای رسیدن به دنیای بیشتر را دارد. اگر مؤمنی که از دنیا برای رسیدن به دین گذشته مطیع کافر شود، مجدداً حبّ دنیا در قلب او جوانه زده و بارور می‌شود و این بازگشت همان خسارتی است که خدای سبحان در آیه به آن اشاره کرده است.
آیه با عبارت «خاسرین» و مطلق ذکر کردن این کلمه بیان می‌دارد که مؤمنین با اطاعت از کفار دنیا و آخرت خود را از دست می‌دهند.
در دنیا از عزّت و امنیّت و غنا محروم می‌شوند همچنان که در آخرت از هر پاداشی بی‌بهره می‌مانند.
ارتداد آنی است
امکان ارتداد مؤمن آنی است. کافی است برای اطاعت از کفار ارزش خاصی در نظر بگیرد.
باید دانست ایمان بنده تضمین نشده است، اینکه فرد مؤمنی باشیم مهم است اما کافی نیست مهم در صحنه ماندن است، امکان لرزش برای همگان وجود دارد یکی از عوامل تکرار روزانه «اهْدِنَا الصِّرَاطَ الْمُسْتَقِيمَ»[2] همین است.
تفسیر عرفانی
در سرزمین وجودی انسان، قلب مؤمن و نفس امّاره کافر است. اگر قلب از نفس امّاره تبعیت کند، حتماً گرفتار خسارت شده و سرمایه محبت خود را از دست می‌دهد.
تاریخ جلسه: 97/8/19- جلسه 125
«برگرفته از بیانات استاد زهره بروجردی»
[1] – سوره مبارکه فتح، آیه 10
[2] – سوره مبارکه حمد، آیه 6
