آنچه در حریم مقدس حضرت معصومه سلاماللهعلیها بسیار شگفتانگیز است، بخش پایانی زیارتنامه ایشان میباشد. پس از آنکه به همۀ معصومین و برخی از پیامبران الهی درود میفرستیم و با عناوین بلند به حضرت معصومه سلام میدهیم، جملهای عمیق و قابل تأمل به چشم میخورد که جایگاه ایشان را در کنار بزرگترین شخصیتهای اسلام نشان میدهد.
در این فراز، حضرت معصومه در کنار پیامبر اکرم، امیرالمؤمنین، ائمه معصومین و حتی پیامبرانی مانند حضرت ابراهیم قرار میگیرد. این جمعبندی، نشاندهندۀ مقام والا و جایگاه بینظیر ایشان است؛ چرا که چنین ویژگی را در زیارتنامۀ سایر امامزادگان به این روشنی نمیبینیم. این امر، بیانگر قابلیتهای معنوی ویژه و مرتبۀ رفیع حضرت فاطمه معصومه در پیشگاه الهی است.
سابقۀ آشنایی ما با حضرت معصومه به گذشتهای دور باز میگردد.
در زیارتنامه ایشان میخوانیم:
«السَّلَامُ عَلَیْکِ عَرَّفَ اللَّهُ بَیْنَنَا وَ بَیْنَکُمْ فِی الْجَنَّه»[1]
«سلام بر تو، خدا بین ما و شما در بهشت شناسایى برقرار كند.»
این عبارت دو وجهی است؛ هم دعا محسوب میشود و هم خبر.
ناف ما بر مهر او ببریدهاند
عشق او در جان ما کاریدهاند
ما آشنایان قدیمی هستیم؛ در جَنَّتِ ولایت؛ همان عالم پیشین که صدرنشین آن، نور مقدس امیرالمؤمنین بود، پیوندی ناگسستنی میان ما و خاندان عصمت برقرار شد. آنجا که با «بسم الله» آغاز شد، در حقیقت بازتاب همان «بَلَی» (پاسخ مثبت نخستین ما در برابر پیمان الهی) بود، و امیرالمؤمنین نقطه زیر باء، اساس و محور این عهد جاودانه است.
اما حضرت معصومه در کجای این پیمان الهی ایستاده است؟ وقتی در زیارت، ایشان را در کنار پیامبر اکرم، امیرالمؤمنین و دیگر معصومان قرار میدهیم، در واقع به این حقیقت اشاره میکنیم که در همان معارفۀ نخستین، حضرت معصومه نیز حاضر بود؛ چرا که او جلوهای از حضرت زهراست. تجلّی فاطمی او در آن میثاق الهی، پرتوافکن بوده است.
آنگاه که از ما عهد ولایت گرفته شد، این پیمان از بطن نورانی فاطمه زهرا نشأت گرفت. حضرت معصومه بهعنوان نمادِ این تجلّی فاطمی، در زمرۀ همان خاندانی است که پیمان ما با آنان، پیمانی ازلی است.
پس پیوند ما با حضرت معصومه امتداد همان عهدی است که در «جَنَّتِ ولایت» بسته شد، آنجا که فاطمه حاضر بود و معصومه، آیینهای از او.
روایت میکنند سفیر ایران در عراق که همسرش به بیماری شدید روانی (جنون) مبتلا شده بود، بهحدی که مجبور به بستن او با زنجیر شده بودند، در اوج ناامیدی به امیرالمؤمنین متوسل شد. او در حالیکه سالها در عراق و در جوار حرم امام علی علیهالسلام خدمت کرده بود، با حالتی ملتمسانه خطاب به حضرت گفت:
«آقا! من سالهاست در اینجا میهمان شما هستم و خدمتگزار این آستان مقدس بودهام. الآن همسرم را به شما میسپارم و شفای او را از شما طلب میکنم.»
ناگهان خادمۀ منزل با شتاب بهسوی او دوید و فریاد زد: سریع بیایید! خانم کاملاً سالم شده است.
وقتی نزد همسرش رفت، او را درحالی مشاهده کرد که به حالت عادی نشسته است و با تعجب میپرسد: «چرا مرا زنجیر کردهبودید؟!»
همسرش با شگفتی پرسید: «چه اتفاقی افتاد که ناگهان بهبود یافتی؟»
پاسخ داد: «خانم بزرگواری با هیبتی ملکوتی وارد اتاق شد و فرمود: «من معصومه، دختر موسیبنجعفر علیهالسلام هستم. جدم امیرالمؤمنین دستور داده است که در این لحظه تو را شفا دهم.»
این کرامت آشکار، نشاندهنده عظمت مقام حضرت معصومه و نفوذ شفاعت ایشان به اذن خدا و امر امام است.
بیان نغزی دربارۀ حضرت ابوالفضل العباس از یکی از عرفا وجود دارد که حقیقت عمیقی را نمایان میکند: همانطور که برای اتصال نگین به انگشتر، فلزِ واسطهای با عیار متفاوت لازم است، حضرت عباس نیز بهعنوان «لحیم» میان امت و امام حسین علیهالسلام قرار گرفته است. حضرت، از سویی از طرف پدر به خاندان عصمت متصل است و از سوی دیگر از طریق مادر گرامیاش، ام البنین به امت پیوند خورده است. حضرت معصومه نیز چنین جایگاهی دارد. او از سویی جلوۀکامل حضرت زهراست و از سوی دیگر واسطۀ فیض بین امت و ائمه اطهار. خداوند به جای قبر مخفی حضرت زهرا، حرم حضرت معصومه را مظهر اهل بیت قرار داده است.
همانگونه که حضرت عباس درک عظمت کربلا را ممکن ساخت، حضرت معصومه نیز درک مقام ولایت فاطمی را میسر کرده است. این دو بزرگوار، دو حلقه طلایی اتصال امت به خاندان نور هستند.
امام صادق علیه السلام میفرماید:
«اَلا أنَّ حَرَمی وَ حَرمَ وَلَدی مِن بَعدی قُم»[2]
«حرم من و حرم یکایک فرزندان من قم است.»
اگر بخواهیم هفت امام را زیارت کنیم باید به قم مشرف شویم. آیهالله بهجت به کسی که همراهشان بود فرمود: «الان پایین ضریح حضرت معصومه را ببوس که حضرت ولی عصر عجلالله تعالیفرجه اینجا حضور داشتند.»
در زیارت حضرت معصومه پردهها برای ما کنار میرود. افراد تقریباً با معرفت خاص به زیارت امام رضا علیهالسلام میروند؛ ولی در زیارت حضرت معصومه بیمعرفتی بسیاری مشاهده میشود. یکی از علما میگوید به کربلا مشرف شدم و بعد از آن راهی مشهد شدم و سپس به همدان برگشتم؛ اما به قم مشرف نشدم! حضرت رضا را در خواب دیدم که گله کرد، چرا زیارت خواهر من نرفتی؟!
یکی از بزرگان در مکاشفهای خدمت حضرت معصومه رسید و گفت: خانم! شما اهل قم را شفاعت میکنید؟ حضرت فرمود: «میرزای قمی برای شفاعت اهل قم کافی است! من همه امّت جدّم را شفاعت میکنم.»
تمام امت پیامبر سفرهنشین حضرت زهراست؛ ولی ظاهراً در قیامت هم جلوهگری حضرت با وجود مقدس حضرت معصومه است! مستورۀ عالَم که همچنان مستور است؛ از طریق حضرت فاطمۀ معصومه جلوه میکند.
کوفه بهعنوان پایتخت حکومت حضرت ولیعصر شناخته میشود. مسجد کوفه از جایگاه ویژهای برخوردار است، تا حدی که یک رکعت نماز در آن، برابر با هزار رکعت نماز محسوب میشود. برخی علمای بزرگ معتقدند که فضیلت نماز، تنها به مسجد کوفه محدود نمیشود، بلکه تمام شهر کوفه از قداست خاصی برخوردار است.
اما در روایات اشاره شده که پس از کوفه، شهر قم از اعتبار ویژهای برخوردار است. علت نامگذاری قم به این نام، قیامآفرین بودن آن است. وجود حضرت معصومه در این شهر، بر اهمیت و برکت آن افزوده است. قم، محل بیداری روحی و قیام بندگان در راه عبودیت و بندگی خداست، و این برکت، بهویژه از طریق توسل به کریمه اهلبیت(ع) به مؤمنان میرسد.
اگر این ارتباط معنوی و توسل به حضرت معصومه از زندگی ما حذف شود، گویی در خوابی غفلتآمیز به سر میبریم. بنابراین، قم نهتنها یک مکان جغرافیایی، بلکه کانونی برای حرکت و بیداری دینی است.
از کجا آمدهام آمدنم بهر چه بود؟
به کجا میروم آخر ننمایی وطنم؟!
در زیارت حضرت معصومه هیچ چیز دنیوی طلب نمیکنید! نگرشتان عجیب میشود! جنّتطلب، سعادتطلب، کمالطلب و تسلیمطلب میشوید و بصیرت خاصی به ما در این زیارت داده میشود. نمیگوییم: معرفت بدهید! میگوییم معرفت داده شده گرفته نشود!
«اَن لا یَسلُبَنا مَعرَفتَکُم»
حضرت، عاملِ دوام و ثباتِ معرفتی هستند که از قدیم به ما داده شده است. ما درآمدمان خوب است! عَرفه، مُحّرم، صفر، فاطمیه، شبهای جمعه و… به بهانههای مختلف معرفتمان افزون میشود؛ اما نگرانیمان این است که از بین برود؛ راهزن زیاد است؛ ولی با وساطت حضرت معصومه سلاماللهعلیها از معرفت ما محافظت میشود. مصونیت خاصی با توسل به حضرت و با وساطت حضرت معصومه نصیب ما میشود. البته باید ارتباط دائمی باشد؛ ارتباط گاهوبیگاه مشکلساز است. باید در طول زندگی ما جریان داشته باشد. از خدا بخواهید وجود مقدس حضرت معصومه در زندگی ما سرمایهگذاری کند تا همه چیز مستقّر شود.
ما دو نوع ایمان داریم : 1. مُستودَع که ایمان عاریهای است؛ ممکن است فرد به پول و مال و همسر برسد؛ اما ایمانش از دست برود؛ 2. ایمان مُستقّر یعنی هیچ تزلزلی در این ایمان وارد نمیشود. استقرار ایمان ما با وساطت حضرت معصومه سلاماللهعلیهاست.
میرزا حبیبالله خادم نقل میکند: روزی در حرم مطهر حضرت معصومه(س) مشغول زیارت بودم و پولی را به نیت نذر به داخل ضریح مقدس انداختم. ناگهان دیدم که پول از ضریح بیرون افتاد و از وسط به دو نیم شد! این اتفاق برایم بسیار عجیب بود، بنابراین پول را برداشتم و تصمیم گرفتم علت را بررسی کنم. وقتی تحقیق کردم، متوجه شدم که آن پول تقلبی بوده است!
این رفتار حضرت معصومه سلاماللهعلیها یادآور کرامت پدر بزرگوارشان، امام موسیبنجعفر علیهالسلام است. در روایات آمده است که گروهی پول نذری به محضر امام کاظم آوردند؛ اما ایشان آن را نپذیرفت و فرمود این نذر با نیت خالص نبوده است! در موردی دیگر، وقتی پول تقلبی را به ایشان تقدیم کردند، حضرت دستور داد آن را در چاه بیندازند، زیرا ارزشی نداشت.
این اتفاق نشاندهنده هوشیاری و نظارت اهلبیت حتی بر نیت و اعمال مردم است. حضرت معصومه نیز همچون پدر گرامی اش، پول ناخالص و نذری که با نیت صحیح همراه نبود، نمیپذیرد. این کرامت، هم تذکری برای مراقبت از نیت و هم نشانهای از عظمت مقام این بانوی بزرگوار است.
حضرت معصومه که مایۀ فخر و ارادت ما شیعیان است، نهتنها شفیعۀ روز جزا، بلکه میزان سنجش اخلاص و راستیکردار ما در همین دنیاست. ایشان ناخالصیهای پنهانمان را به خودمان نشان میدهد؛ گاه با قبول نکردن نذر و نیازمان، و گاه با ردِ آشکار آن.
اگر عمل و دعای ما خالصانه باشد، حضرت میپذیرد ،کماخلاص باشد، شاید با اخطاری ملایم متوجهمان کند.
اما اگر کاملاً نادرست باشد، ممکن است برای همیشه حذفش کند.
وقتی به زیارت میرویم، باید انتظار داشته باشیم که باطنمان رو شود. گاهی ناخالصیهایی داریم که خودمان هم از آنها بیخبریم، اما حضرت با رفتارهای معنوی خویش مانند قبول نکردن دعا یا نذر، عیار اخلاصمان را مشخص میکند.
نمازهایی مثل نماز امیرالمومنین که سرشار از سوره توحیداست، پاککنندۀ نیت است. هرچه بیشتر این سوره را بخوانیم، اخلاصمان بیشتر میشود. آزمایشگاه اخلاص، توسل به حضرت معصومه(س) است؛ ایشان نشان میدهد که کارهایمان چقدر خالصانه است.
در حرم حضرت معصومه و با توسل به ایشان از آشکار شدن ناخالصی اعمالمان پردهبرداری میشود، اما این پردهبرداری به گونهای است که آبروی ما نزد دیگران حفظ میشود.
در انتهای زیارت حضرت معصومه علیهاالسلام میخوانیم:
«ولا حَولَ و لا قُوّه الّا باللَّه العَلیِّ الَعظیم»
این ذکر، کلید طلب همت والا و انجام کارهای بزرگ است. وقتی این عبارت را میگوییم، گویی نیرویی ویژه به ما میدهد تا ارادهمان را تقویت کنیم و قدمهای محکم برداریم.
این ذکر به ما یادآوری میکند که هر حرکت و توانی فقط به یاری خداوند متعال ممکن است. پس از درک این حقیقت، با توسل به کریمه اهلبیت، اقدام عملی را آغاز میکنیم.
امام صادق علیه السلام فرمود:
«اِذا اَصابَتکُم بَلیّهٌ وَ بَلاءٌ فعَلیکُم بِقُم فاِنَّه مَأوَی الفاطمِیین» [3]
«هرگاه گرفتاری و بلایی به شما رسید، به قم پناه ببرید که آنجا مأوای فاطمیان است.»
این یعنی حتی اگر قصد زیارت امام حسین علیهالسلام را دارید، ابتدا به قم مشرف شوید. در روایتی نقل شده است: فردی کنار ضریح حضرت معصومه سلاماللهعلیها با زاری میگفت: «به حق پدر و برادر و خواهرت، من را به کربلا برسان…» ناگاه در صحن مطهر، شخصی به او گفت: «آیا میخواهی به کربلا بروی؟»
این است مفهوم «مأوای فاطمیین» که با زیارت قم، گویی همه اهل بیت علیهمالسلام را زیارت کردهای!
در زمان حکومت پهلوی، عالمی به دوستی گفت: «تو در اوقاف نفوذ داری، برای ما امکان حج فراهم کن.» آن شخص پاسخ داد: «اگر این کار را بکنم، پس از بازگشت از حج، رئیس اوقاف – که فردی وابسته به دربار است – به دیدنت میآید و آبرویت میرود.»
آن مرد به جای متوسل شدن به مسئولان، به حضرت معصومه سلاماللهعلیها متوسل شد و گفت: «او حج میخواهد و من هم حج میخواهم، حوالۀ هر دو را به من بده.» سپس در یکی از روضه ها، ناگهان فردی نزد او آمد و گفت: «آیا می خواهید به حج بروید؟» وقتی گفت:« بله، اما ما دو نفر هستیم!» آن شخص پاسخ داد: «اشکالی ندارد، ما دو نفر را اعزام می کنیم!»
تمام امور عالم توسط بانوی دو عالم، حضرت زهرا سلاماللهعلیها مدیریت میشود. خداوند شاهکلید عالم را به دست مبارک فاطمه زهرا سلاماللهعلیها سپرده است.
امام صادق علیهالسلام بهصراحت فرمود: «مأوی الفاطمیین» – نه «مأوی العلویین». این تفاوت بیانگر آن است که قم، پناهگاه همهکسانی است که به دودمان فاطمی منسوبند. وقتی گرفتار میشوی، خسته میشوی، درمانده میشوی، دستور دادهاند: «برو قم!» نگفتند برو کربلا یا نجف!
امام رضا علیهالسلام فرمود: «هرکس حضرت معصومه را زیارت کند، گویی مرا زیارت کرده است.» و میدانیم هرکس امام رضا را زیارت کند، گویی پیامبر اکرم را زیارت کرده است. آیا ممکن است کسی پیامبر را زیارت کند؛ اما آل پیامبر را زیارت نکرده باشد؟!
این شهر تنها یک مکان جغرافیایی نیست، بلکه «پناهگاه فاطمیون» است. همانگونه که شاهکلید عالم نزد فاطمه زهرا سلاماللهعلیهاست، کلید حل مشکلات در مأوای فاطمیون (قم) نهفته است. زیارت حضرت معصومه سلاماللهعلیها، زیارت تمام خاندان عصمت و طهارت است.
وقتی در زندگی به بنبست میرسیم، بهجای تکیه بر اسباب ظاهری، به «مأوای فاطمیون» پناه ببریم. چرا که این پناهگاه، زیر سایۀ بانویی است که امام رضا علیهالسلام دربارهاش فرمود: «زیارت او، زیارت من است.»
امام صادق علیهالسلام به عنوان بصری میفرماید:
«اَتَدًری لِمُ سْمِیتْ قُم إِنَّمَا سُمِّیتْ قُمٌّ لِأَنَّ أَهْلَهَا یجْتَمِعُونَ مَعَ قَائِمِ آلِ مُحَمَّدٍ صَلَوَاتُ اللَّهِ عَلَیهِ وَیقُومُونَ مَعَهُ وَیسْتَقِیمُونَ عَلَیهِ وَینْصُرُونَهُ»[4]
«آیا میدانی كه قم را به چه سبب «قم» نامیدهاند؟ از این جهت قم نامیده شد كه اهل آن پیرامون قائم آل محمد ـ عجلاللهتعالیفرجه ـگرد میآیند و در ركاب او قیام میكنند، او را یاری میرسانند و در یاری او استقامت دارند.»
اهلیّت به اسکان نیست، اهل جایی شدن به این است آن مجموعه را قبول داشته باشید. وقتی ما پیوست به حضرت معصومه پیدا کنیم این پیوست آنقدر آب و رنگ ما را تغییر میدهد و امتیازات در ما ایجاد میکند که امام زمان ما را بهعنوان سربازش قبول میکند. همراه با حضرت بودن یعنی امتیازی به افراد داده میشود که این امتیاز را بدون وساطت ایشان کسی نمیتواند به دست بیاورد.
روایت شده بانویی متدینه در خواب دید که به حرم مشرف شده است. هنگام بسته شدن درهای حرم، مشاهده کرد خانمی مجلله بر روی ضریح نشسته است. وقتی فهمید آن بانوی مجلله حضرت معصومه است برای شفای برادر بیمارش دعا کرد. حضرت فرمود:«برادرت هیچ ربطی به ما ندارد!» برادر آن بانو با وجود تقوا، به دلیل ترک زیارت، پیوندش با حضرت گسسته بود! این نشان میدهد حتی افراد باایمان هم نیازمند حفظ ارتباط مستمر با اهل بیت هستند . ایشان اگرچه از زیارت ما بینیاز است؛ اما برای رشد ما بر این ارتباط اصرار دارد. همانند پدری که برای تربیت فرزندش گاهی با او قهر میکند. گاهی ائمه با برخوردهای جدی، ما را متوجه کمبودهایمان میکنند؛ این رفتار از سر دلسوزی و برای بیدار کردن ما از غفلت است.
«یاسَیِّدی اَللّهم وَ رِضاکَ وَ الدَّارَ الآخرَه»
این فراز از زیارت یک سکّوی پَرشِ بسیار عجیب است! در انتهای زیارت امیرالمومنین میگوییم:
«اللهُمّ بَدِّل سَیّئاتِنا حَسَناتٍ واجَعل دَرَجاتِنا غُرفاتٍ واجَعل غُرفاتِنا عالیاتٍ»[5]
«خدایا! گناهان ما را به نیکیها تبدیل کن، و درجات ما را غرفهها (و جایگاههای بلند) قرار ده، و غرفههای ما را والا و برتر بگردان.»
ولی در زیارت حضرت معصومه فقط یک چیز از خدای سبحان میخواهیم و آن پسند محبوب است! «رِضاکَ» بالاترین غرفهای است که در زیارت امیرالمومنین علیهالسلام میخواهیم. بالاترین درجۀ بهشت، رضوان است. در زیارت حضرت معصومه گام به گام نمیرویم؛ بلکه یکباره مقام بالا را میخواهیم.
در کرامات حضرت معصومه(س) یکی از علما میگوید:
هنگامی که به حرم مطهر مشرف شدم، دیدم جمعیتی دور فردی حلقه زدهاند. آن شخص چنان پای زخمی و عفونی داشت که بوی تعفن و منظرهاش قابل تحمل نبود. پس از زیارت، هنگام بازگشت، در نقطهای دیگر دوباره مردم را پیرامون کسی جمع دیدم. وقتی نزدیک رفتم، متوجه شدم همان شخص است؛ اما اینبار پای او سالم بود!
به کریمۀ اهل بیت عرض میکنیم: بانوی گرامی! پای ظاهری آن مرد گرچه زخمی و چرکین بود؛ اما با عنایت شما یکباره دگرگون شد. پای سلوک ما نهتنها زخمی، عفونی، متورم و کبود است، بلکه خرد و ناتوان نیز هست. پای سلوک ما را در مسیر خود قرار دهید تا معرفتمان به شما خاندان مکرم افزون شود.
تاریخ جلسه: 6/16/ 1392
«برگرفته از بیانات استاد زهره بروجردی»
[1] . مفاتیحالجنان، زیارت حضرت معصومه.
[2] مجلسی، محمدباقر، بحار الانوار، ج۹۹، ص۲۶۶، ناشر:دار احیاء التراث العربی – بیروت – لبنان.
[3] این روایت را مرحوم مجلسی در کتاب بحارالانواربا دو سند ذکر کرده است. سند اول به امام صادق(ع)و سند دوم به امام رضا(ع)میرسد:
«وعن أحمد بن محمد بن عيسى، عن الحسن بن محبوب، عن أبي جميله المفضل ابن صالح، عن رجل، عن أبي عبد الله عليه السلام قال: إذا عمت البلدان الفتن فعليكم بقم وحواليها ونواحيها، فإن البلاء مدفوع عنها».
«وروي مرفوعا إلى محمد بن يعقوب الكليني بإسناده إلى علي بن موسى الرضا(ع) قال: إذا عمت البلدان الفتن فعليكم بقم وحواليها ونواحيها، فإن البلاء مرفوع عنها.»
باید توجه داشت روایات دیگری با این مضمون در مجامع حدیثی یافت میشود؛ از جمله این روایت از امام صادق(ع):
«إذا أصابتكم بليه و عناء فعليكم بقم فإنه مأوى الفاطميين و مستراح المؤمنين».
مجلسی، محمدباقر، بحار الانوار، ج۹۹، ص۲۶۶، ناشر:دار احیاء التراث العربی – بیروت – لبنان.
[4]. بحارالانوار، ج 57، ص 217.
[5] قمی، شیخ عباس، مفاتیح الجنان ، بخش زیارات، دعای بعد از زیارت امیر المومنین علیه السلام
خیابان دولت، بلوار کاوه، خیابان اخلاقی شرقی، خیابان بهرام، کوچه محبوبه دانش غربی، پلاک ۱۲
حقوق برای موسسه علمیه السلطان علی بن موسی الرضا (ع) محفوظ است