مقدمه
امیرالمؤمنین علیه‌السلام در برخی فرمایشات خود افراد را متوجه اموری می‌نمایند که عموماً مورد غفلت قرار گرفته در حالی می‌بایست همیشه مورد توجه باشند. این آگاهی‌بخشی گاه با مشاهده عباراتی همچون «ألا»، «أما» و «ها» در کلام ـ که صراحت و ظهور در تنبیه و هشدار دارد ـ و گاه از سیاق کلام دانسته می‌شود.
پرهیز از قطع ارتباط با بستگان تهی‌دست
خطبه 23، فراز 9: «أَلَا لَا یعْدِلَنَّ أَحَدُكُمْ عَنِ الْقَرَابَةِ یرَى بِهَا الْخَصَاصَةَ أَنْ یسُدَّهَا بِالَّذِی لَا یزِیدُهُ إِنْ أَمْسَكَهُ وَ لَا ینْقُصُهُ إِنْ أَهْلَكَهُ»[1]
«آگاه باشید! مبادا کسی از شما از بستگان خود رو بگرداند آن گاه که آنان را در فقر و پریشانی ببیند؛ (بلکه باید) پشت ایشان را محکم نماید(به آنان احسان نماید) با مالی که خودداری از پرداخت آن بر مقدار آن نیفزوده و خرج کردن آن(در راه خدا) از آن نمی‌کاهد»
توضیح کلام حضرت
«قرابة» به معنای فامیل و بستگان نزدیک و «خصاصة» به معنای فقر آشکار.
حضرت در این کلام هشدار می‌دهند که فقر خویشاوندان، نباید موجب قطع ارتباط با آنان شود. به عبارت دیگر، امیرالمؤمنین علیه‌السلام به عموم افراد متذکر می‌شوند که مبادا نسبت به فقر خویشاوندان خود بی‌تفاوت بوده و از احسان به آنان خودداری نمایند به گمان اینکه اگر مال را نزد خود نگاه دارند بر مقدار آن افزوده شده و اگر آن را به دیگران ببخشند گویا مال را تلف کرده‌اند.
عبارت «یرَى بِهَا الْخَصَاصَةَ» نشان می‌دهد فقر آن افراد کاملاً آشکار و واضح بوده و دانستن آن نیاز به تجسس شخص ندارد.
در ادامه حضرت میزان بخشش به فقرا را تعیین می‌فرمایند: «به مقداری بخشش داشته باشید که پرداخت آن به دارائی شما صدمه نزده و از طرفی نگه داشتن آن موجب فزونی ثروت نشود؛ به بیان دیگر در بخشش خود اعتدال داشته باشید» افراط و تفریط در بخشش موجب پشیمانی می‌شود؛ بنابراین لازم است که افراد در پرداخت‌های اعتدال داشته و به مقداری عطا کنند که گویا بود و نبود آن مال تأثیری در زندگی آنان ندارد.
معنای دیگری نیز برای قسمت پایانی عبارت بیان شده است:
مالی که در راه خدا خرج شود نه تنها از بین نرفته است بلکه برای روزی ذخیره می‌شود که دست همه افراد خالی است. و به عکس مالی که در راه خدا پرداخت نشود؛ سودآور نخواهد بود.
البته یادآوری این نکته نیز شایسته است که با توجه به فرمایش امام رضا علیه‌السلام که فرمودند:
«مَوَدَّةُ عِشْرِینَ سَنَةً قَرَابَة…»[2]
«دوستی بیست ساله، خویشاوندی است»
این فراز از نهج‌البلاغه شامل حال دوستان قدیمی نیز شده و وظیفه فرد نسبت به آنان مانند وظیفه او نسبت به خویشاوندانش است.
نکات
- حضرت نسبت به اموری هشدار می‌دهند که امکان ابتلاء به آن زیاد است، یکی از آن موارد قطع ارتباط با بستگان به دلیل فقر می‌باشد.
- تعادل در انفاق موجب می‌شود انسان از آسیب منیّت، غرور و پشیمانی در امان باشد.
- انفاق به تهی‌دستان، معامله با خداست و معامله با خداوند قطعاً سودآور است.
هر چه کنی به خود کنی…!
خطبه 23، فراز 10: «وَ مَنْ یقْبِضْ یدَهُ عَنْ عَشِیرَتِهِ فَإِنَّمَا تُقْبَضُ مِنْهُ عَنْهُمْ یدٌ وَاحِدَةٌ وَ تُقْبَضُ مِنْهُمْ عَنْهُ أَیدٍ كَثِیرَةٌ»
«آن كس كه دست دهنده خود را از بستگانش باز دارد؛ تنها یك دست را از آنها گرفته امّا دستهاى فراوانى را از خویش دور كرده است»
توضیح کلام حضرت
حضرت در این فراز یادآور می‌شوند که اگر کسی تعامل صحیحی با بستگان و اطرافیان خود نداشته باشد؛ تنها این یک نفر به آنان خدمات نرسانده است لکن خود افراد زیادی از دست داده است که به هنگام نیاز به او یاری رسانده است. در حقیقت صدمه‌ای که این فرد به دلیل منع از خدمات‌رسانی به خود وارد کرده؛ بیش از صدمه‌ای‌ست که در ظاهر به طرف مقابل رسیده است.
نکات
خیررسانی به دیگران، بیش از آن که به سود آنان باشد به سود شخصِ عامل خواهد بود. به همین ترتیب، پرهیز از خیررسانی به اطرافیان، بیش از آن که به آنان آسیب بزند؛ خسارت فراوانی به فرد وارد می‌کند. با این دیدگاه، فرد به جهت خدمات رسانی به دیگران، دچار عجب و غرور نشده و بابت لطفی که به آنان نموده توقعی نداشته و منت نمی‌گذارد.
همان‌طور که در قرآن نیز بیان شده است؛ اولویت خیررسانی با خانواده و اطرافیان است. خدمات‌رسانی به اطرافیان همراه با عشق و محبت است و همزمان با انتقال خدمات، احساسات نیز منتقل می‌شود. اگر هر فردی نسبت به برطرف کردن نیازهای بستگان خویش اهتمام داشته باشد؛ نیازی به الطاف بیگانه نخواهد بود.
تاریخ جلسه: 98/6/25 ـ جلسه 2
«برگرفته از بیانات استاد زهره بروجردی»
[1] نهج‌البلاغه(مرحوم فیض الاسلام)، خطبه 23
[2] عیون اخبارالرضا، ج2، ص131
