قرآن در آیه 87 سوره مبارکه مائده می‌فرماید:
«یا أَیهَا الَّذینَ آمَنُوا لا تُحَرِّمُوا طَیباتِ ما أَحَلَّ اللَّهُ لَكُمْ وَ لا تَعْتَدُوا إِنَّ اللَّهَ لا یحِبُّ الْمُعْتَدینَ»
«اى كسانى كه ایمان آوردهاید! چیزهاى پاكیزه را كه خداوند براى شما حلال كرده است، حرام نكنید! و از حدّ، تجاوز ننمایید! زیرا خداوند متجاوزان را دوست نمىدارد»
شأن نزول آیه
در شأن نزول آیه آمده است: روزی پیامبر صلی‌الله‌علیه‌وآله از صحنه‌های قیامت سخن می‌گفتند سخنان ایشان چنان مردم را متأثر ساخت كه همه گریستند، و گروهی از آن جمع حاضر در خدمت پیامبر صلی‌الله‌علیه‌وآله تصمیم گرفتند و قسم خوردند كه خود را از نعمات حلال محروم كنند. آنان قسم خوردند روزه بگیرند، همسران خود را ترك كنند و كمتر بخوابند … خبر این تصمیم به پیامبر صلی‌الله‌علیه‌وآله رسید، ایشان مردم را در مسجد جمع كردند و گفتند: «من هم غذا می‌خورم، هم می‌خوابم و هم همسرانم را رها نمی‌كنم، هر كس بر خلاف روش من حركت كند مسلمان نیست.»
پیامبر صلی‌الله‌علیه‌وآله سنت اسلام را در مسجد بیان كردند، و گفتند سنت من این است و متذكر شدند هر كس از سنت ما سرپیچی كند از ما نیست «فَلَیسَ مِنِّی». امری كه صحابه بر آن قسم یاد كردند، مورد رضای خدا نبود، زیرا آنان قسم خوردند تا حلال خداوند سبحان را حرام كنند.
«یا أَیهَا الَّذینَ آمَنُوا»
آیا مؤمنین حلال را حرام و حرام را حلال می‌کنند؟
مخاطبین آیه، مؤمنین و دلدادگان حق هستند. قبل از آنكه تفسیر آیه را آغاز كنیم ذكر یك نكته لازم و ضروری است، مفسرین عرفانی می‌گویند: شیرینی و لذتِ نوع خطاب در این آیه، چنان بر مخاطبین غلبه می‌كند كه سنگینی تكلیف ذكر شده در آیه به نظرشان نمی‌آید.
آیه می‌گوید: ای كسانی كه دلداده معشوق خویش هستید، طیباتی را كه خدای سبحان بر شما حلال كرده، حرام نكنید و از آن‌چه برای شما حلال گشته تجاوز نكنید.
شاید در همین ابتدا این سؤال از ذهن بگذرد كه مگر مخاطبین آیه دلدادگان به حق نیستند و مگر آنان مؤمن به خداوند سبحان نمی‌باشند، پس چگونه ممكن است عاشق از قوانین و فرامین معشوق سرپیچی كند كه آیه به مخاطبین خود می‌گوید: حلال را حرام و حرام را حلال نكنید.
در پاسخ می‌گوئیم: مؤمنین نیز به دلیل شدت محبت نسبت به معشوق گاهی پا را از محدوده قوانین الهی فراتر می‌گذارند؛ به عبارتی عامیانه می‌توان گفت که آن‌ها در انجام وظایف بندگی خویش دو آتشه و تندرو می‌شوند، خداوند سبحان به جهت جلوگیری از تندروی دلدادگان حق چنین آیاتی را بیان می‌دارد.
«لا تُحَرِّمُوا طَیباتِ ما أَحَلَّ اللَّهُ لَكُمْ»
معنای حلال و حرام
علامه طباطبایی رحمة‌الله‌علیه از راغب می‌گوید: حرام به معنی چیزی است كه از آن منع شده است، چه این‌كه این منع با تسخیر الهی باشد، یا به منع قهری یا عقلی یا شرعی؛ و درباره حلال می‌گوید: حل به معنای گشودن است «حل العقدة»، یعنی گره گشایی كردن است. آن‌چه خداوند سبحان برای استفاده خلق حلال و طیب كرده است حلال است. حلال از حل گرفته شده كه حل را گشودن و باز كردن گره نیز می‌گویند.
اگر سؤال شود عبارت حلال در این آیه چه جایگاهی دارد؟
می‌گوئیم حرام ممنوعیتی است كه برای بنده ایجاد می‌شود، و ممنوعیت حرام، گره و عقده‌ای است كه در امر حلال پیش می‌آید. آیه مؤمنین را از تحریم حلال باز می‌دارد به عبارتی به آنان متذكر می‌شود حلال خدا را با گره و عقده‌های حرام بر خود مسدود و محصور نكنید.
چگونگی تحریم حلال
اگر كسی هر روز بر خوان بی‌دریغ حضرت حق بنشیند، و از آن تنعمی بر‌چیند، اما به جای آنكه شاكر این بهره‌مندی باشد، هر لحظه گمان كند رزق و روزی فردای او چگونه تأمین می‌شود، و دل نگران فردا و فرداهای دیگر باشد، مصداق تحریم کردن حلال است. این‌كه او امور حلال حضرت حق را بر خود ناگوار ساخته، او كه توانایی داشته تا از رزق امروز خود بالاترین بهره‌ها را ببرد و بندگی كند، با عقد و گره نگرانی‌ها روزی حلال خود را ناگوار كرده است. این ناگواری هر چند در ظاهر حرام نیست اما از جهت عقل لذت لازم و فایده كامل را برای بندگی حاصل نمی‌كند و سبب می‌شود تا گاهی حلال خدا را بر خود حرام كند.
طیب چیست؟
طیب رزق حلالی است كه لذت بردن ضمیمه آن رزق شده است. رزق حلال و طیب تفاوت اساسی با یكدیگر دارند زیرا بسیار اتفاق می‌افتد كه ما از روزی‌های حلال استفاده می‌كنیم اما لذتی از آن نمی‌بریم، اما اگر استفاده از نعمت همراه با لذت بندگی شود رزق معنای طیب را پیدا می‌كند. رزق طیب، رزق مشروعی است كه طِیب نفس به همراه دارد.
تفاسیر می‌گویند: روزی‌های حلالی كه باید طیب نفس برای شما ایجاد كند بر خود حرام نكنید، حرام آن است كه با آن شما از محدوده و حریم بندگی تجاوز نكنید؛ زیرا فطرت انسان پاكیزه طلب است و از پلیدی‌ها روی گردان و حرام آن است كه با فطرت ناسازگار نباشد.
حلال بودن یعنی نعمات را سرجای خود به كار بردن
معنای ظاهری آیه واضح است كه اگر خدا نعمت بهره‌مند شدن از بسیاری لذت‌ها را مثل لذت خوردن، خوابیدن، زندگی مشترك و … را در اختیار بشر قرار داده نباید بر خود حرام كند، اما نگاه دقیق‌تر و ریزتر به آیه را می‌توان چنین بیان كرد که، خداوند نعمت توفیق، صبر و … را به بندگان داده است، اگر ما این نعمات را سرجای خود به كار نبریم گویا آن را بر خود حرام کردیم.
به عنوان مثال نعمت توفیق عبادات را به كار نگیریم و از آن غفلت ورزیم، و یا خداوند رزق علم را در اختیار ما قرار داده است، اگر آهنگ ناساز سختی فراگیری را بنوازیم رزق طیب علم را بر خود حرام كرده‌ایم. اگر حضرت حق نعمت صبر را به كسی داده است و او آن نعمت را در جای خود به كار نمی‌برد، رزق طیب خود را در نگاه اهل دل حرام كرده است. یا اگر خداوند سبحان پول حلالی در اختیار كسی قرار داده اما او از خرج كردن آن در راه شریعت ابا كند، رزق طیب خود را حلال استفاده نكرده است.
ممكن است شما بگوئید اگر وجوهات شرعی خود را پرداخت كند حكم چیست؟
ما می‌گوئیم با پرداخت وجوه شرعیه مال خود را حلال كرده است اما هنوز مال طیب نشده است؛ زیرا پرداخت وجوه شرعی وظیفه‌ای است مانند انجام نماز و روزه كه سرپیچی از پرداخت آن عقوبت به همراه دارد. اما اگر كسی بخواهد رزق مادی خود را طیب كند باید آن را در راه رضایت حضرت حق به كار برد؛ و از این نوع بهره‌گیری سرمایه لذت خاصی را احساس كند، این روزی هم حلال است و هم طیب.
روزی فقط «هذا مِنْ فَضْلِ رَبّی» است
اهل عرفان به نكته‌ای اشاره می‌كنند كه بسیار قابل توجه است آنان حرام كردن روزی‌های طیب را این چنین تفسیر كرده‌اند: خداوند سبحان روزی‌های فراوانی در اختیار مؤمنین قرار می‌دهد. (روزی‌های مادی و معنوی روزی‌هایی چون علم، صبر، تقوی، رأفت ، عزت و… ) ای مؤمنین گمان نكنید شما استحقاق این روزی‌ها را داشته‌اید و خود را تافته جدا بافته از دیگران بدانید كه باید این روزی‌ها در اختیار شما قرار می‌‌گرفته است و همین نگاه به روزی‌ها سبب شود تا روزی‌های طیب خود را با خودخواهی‌ها حرام نكنید، باید بدانید هر یك از این روزی‌ها «هذا مِنْ فَضْلِ رَبّی» شماست.
اهل دل این روزی‌ها را به گونه‌ای دیگر نیز تفسیر كرده‌اند آنان می‌گویند: مؤمنین نباید گمان كنند خود برای بدست آوردن این نعمت‌ها تلاش لازم و كافی را داشته‌اند، و لطف حضرت حق را در اعطای روزی‌های نادیده بگیرند. مثلاً كسی بگوید: در مصیبت‌‌های فراوانی صبر كرده‌ام كه به مقام صابر رسیده‌ام یا شب و روز نور چراغ تحمل كردم كه درهای علم و معرفت به روی من گشوده شده است و الی الاخر. اهل دل می‌گویند: این نگاه نازیبا سبب می‌شود تا روزی‌های طیب در عالم معنا حرام شود. هیچ كس نباید گمان كند آن‌چه را خداوند به او داده است، دست آورد خود اوست؛ قرآن می‌گوید: روزی‌های طیب خود را حرام نكنید.
«إِنَّ اللَّهَ لا یحِبُّ الْمُعْتَدینَ»
آن كس كه حلال خدا را حرام كند تجاوزگر است
قرآن در پایان آیه می‌گوید: «إِنَّ اللَّهَ لا یحِبُّ الْمُعْتَدینَ» خداوند آن كس را كه از محدوده بندگی تجاوز كند دوست ندارد. آن كس كه حلال خدا را حرام كند تجاوزگر است؛ زیرا در هر تجاوزی وجود خداوند سبحان نادیده گرفته می‌شود، و هرگاه خدا نادیده گرفته شود انسان در محضر خدای سبحان از چشم افتاده و حقیر می‌شود.
پیام‌های آیه
در ذیل «یا أَیهَا الَّذینَ آمَنُوا» گفته می‌شود:
- ای دلدادگان حق معشوق برای شما حكمی جدید صادر كرده است، و پایبندی به قوانین معشوق سبب می‌شود تا محبت او را نسبت به شما افزون شود.
- با عبارت «یا أَیهَا الَّذینَ آمَنُوا»، معشوق شما را از عامه مردم ممتاز كرده است، و پیش از آنكه معشوق در نزد شما عزیز باشد شما در نزد او عزیزید از این رو خداوند لحظه‌ای از شما چشم بر نمی‌دارد بلكه مادام برای شما قوانین و مقرراتی را صادر می‌كند.
در ذیل «لا تُحَرِّمُوا طَیباتِ ما أَحَلَّ اللَّهُ لَكُمْ» گفته می‌شود:
- «لا تُحَرِّمُوا» فعل نهی است، طیبات خدای سبحان را حرام نكنید. فعل نهی گویای آن مطلب است که مؤمنین نیز گاهی حلال خدا را حرام می‌كنند، آنان مانند دیگران از آسیب خطا و اشتباه در امان نیستند.
- «طَیباتِ» یعنی آن‌چه خداوند روزی انسان می‌كنند طیب و پاكیزه است، فقط كافی است بندگان با همین اوصاف روزی‌ها را استفاده كنند.
- «ما أَحَلَّ اللَّهُ» آن‌چه خدا با همه خدایی خویش بر شما حلال كرده است استفاده كنید.
- به یقین روزی‌های مادی و معرفتی بندگان بی‌نهایت است كه خداوند آن را با نام الله كه جلوه همه خدایی خویش است بیان می‌دارد برای دریافت بی‌نهایت، باید وجودی بی‌نهایت داشت.
- روزی كه خداوند سبحان طیب و حلال در اختیار بندگان قرار داده است ثمره‌ای به غیر عاقبت به خیری نخواهد داشت، اگر استفاده از روزی‌ها گاهی نتیجه معكوس دارد به یقین كاربرد آن صحیح نیست.
- خداوند با همه خدایی‌اش روزی‌ها را نصیب افراد می‌كند، بندگان نیز باید با توجه خاص از آن‌ها استفاده كنند تا ثمره و نتیجه‌ی این نوع استفاده، بندگی در محضر حق باشد.
- روزی‌های خود را به درخواست‌های نفس آلوده نكنید و حلیت آن را به حرمت بدل نسازید. نفس گمان می‌كند كه روزی ثمره زحمت اجزا و جوارح خود است، در حالی كه روح می‌داند آن‌چه به بندگان می‌رسد فضل خدای سبحان است.
- «لَكُمْ» رزق حلال، رزقی است كه خداوند سبحان فقط برای مؤمنان قرار داده است زیرا تنها آنان به حلیت روزی‌ها پایبند هستند. امنیت ، آسایش ، معرفت و علوم الهی و … روزی‌هایی است كه تنها برای شما مؤمنین نازل شده است و دیگران از آن محرومند.
در ذیل «وَ لا تَعْتَدُوا» گفته می‌شود:
- از مرزهای انسانیت تجاوز نكنید؛ و یا از قوانین الهی و حدود تجاوز نكنید؛ و یا از حلال خدا تجاوز نكنید.
در ذیل «إِنَّ اللَّهَ لا یحِبُّ الْمُعْتَدینَ» گفته می‌شود:
- مؤمنین از خدا استمداد طلبید كه در شمار تجاوزگران قرار نگیرید، اگر در شمار تجاوزگران باشید از دوستی و الطاف خاص حق محروم می‌شوید.
- مؤمنین! مراقب باشید اگر تجاوز كنید خدا با همه خدایی خویش به شما پشت می‌كند.
«برگرفته از بیانات استاد زهره بروجردی»
