مقدمه
«بهداشت روان» یکی از مباحث اثرگذار در زندگی بشر بوده که امروزه مورد توجه بسیاری قرار گرفته است. برخی از روانشناسان بهداشت روان را این‌گونه تعریف کرده‌اند:
«توانایی سازگار کردن دیدگاه‌های خود با دیدگاه دیگران در رویارویی با مشکلات زندگی»
برخی نیز معتقدند بهداشت روان عبارت است از:
«برخورداری فرد از ظرفیت‌ها و توانایی‌های خاص در جهت تطابق و سازش با تغییرات به وجود آمده در محیط پیرامون»
در بهداشت روان، نگرش انسان به زندگی نگرش سالمی است، نگرشی که نه تنها بر عواطف انسان بلکه بر سلامت جسم او نیز مؤثر است.
در بستر نهج‌البلاغه این موضوع را پیگیری می‌کنیم:
پیشگیری بهتر از درمان!
«الِاسْتِغْنَاءُ عَنِ الْعُذْرِ أَعَزُّ مِنَ الصِّدْقِ بِهِ»[1]
«بىنیازى از عذرخواهى، گرامىتر از عذر راستین است»
حضرت امیرالمؤمنین در این فرمایش یادآور می‌شوند که اگر انسان به نحوی رفتار نماید که هیچگاه نیازمند به عذرخواهی نباشد؛ بسیار گران‌قدرتر از آن است به سبب عملکرد خویش، صادقانه عذرخواهی نماید.
یکی از خصوصیات فردی که از بهداشت روان بهره‌مند می‌باشد؛ آن است که:
- فرد شخصیت خود را محترم دانسته و بدین سبب از انجام اموری که به ارزش او صدمه زده؛ پرهیز می‌نماید.
در سلامت روان، فرد ذلت را بر خویش ممنوع نموده و برای حفظ کرامت نفس خود، ملتزم به انجام قوانین، قواعد و آداب خاصی در این زمینه است. او به خوبی بر این مطلب واقف است که با بی‌مبالاتی و عدم توجه به اصول و آداب، احترام و ارزش او نزد دیگران محفوظ باقی نمی‌ماند. لذا به نحوی عمل می‌نماید که کمترین خطا از او صادر شده و نیازمند به عذرخواهی نباشد.
او با دقت نظر فراوان حافظ حرمت و ارزش خویش است و از بروز رفتاری که موجب ذلت او شود؛ پرهیز می‌نماید. لکن اگر با وجود همه آگاهی‌ها، احتیاط‌ها و توجه ها از او خطایی صادر شد از عذرخواهی دریغ ننموده و این عمل راصادقانه و با کمال میل انجام می‌دهد.
با درایت در این روایت نیز متوجه می‌شویم یکی از عواملی که عزت آدمی را خدشه‌دار می‌کند؛ انجام عملی است که انسان پس از آن، مجبور به عذرخواهی شود؛ هر چند عذرخواهی به هنگام خطا و اشتباه، عمل بسیار صحیحی می‌باشد.
اهمیت عذرخواهی به هنگام اشتباه
یکی دیگر از شاخصه‌های سلامت روان، توانایی پیشگیری و مقابله صحیح با مشکلات است. در موضوع مورد بحث، یادگیری و پایبندی به اصول، قوانین و آدابی که مانع از ایجاد زمینه عذرخواهی هستند؛ «پیشگیری» و در صورت ارتکاب اشتباع عمل «عذرخواهی» به نحوی راهکار مقابله با مشکل محسوب می‌شود.
در عبارت حضرت، کلمه «أَعَزُّ» که اسم تفضیل می‌باشد؛ به کار رفته بدین معنا که عذرخواهی صادقانه عملی ارزشمند و پیشگیری از ایجاد زمینه عذرخواهی ارزشمندتر از آن است. گرچه تلاش فرد بر آن است که خود موجبات عذرخواهی را فراهم نکند اما در صورت ارتکاب اشتباه، می‌بایست توانایی و شهامت عذرخواهی داشته باشد. این امر نیز حاکی از سلامت روان او است؛ زیرا خطای خویش را دیده، پذیرفته و بدون توجیه زبان به عذرخواهی گشوده است.
بنابراین اگر فردی با وجود آن که از اشتباه خویش آگاه است، از عذرخواهی امتناع می‌ورزد؛ گرفتار نقصان در سلامت روان می‌باشد. ضمن آن که این امر، عزت و ارزش او را نزد دیگران از بین برده و تعاملات او را دچار آسیب می‌نماید.
بهداشت روان در مصیبت
امیرالمؤمنین به جهت تسلیت گفتن به اشعث بن قیس[2] در مرگ فرزندش فرمودند:
«یا أَشْعَثُ إِنْ تَحْزَنْ عَلَى ابْنِكَ فَقَدِ اسْتَحَقَّتْ مِنْكَ ذَلِكَ الرَّحِمُ وَ إِنْ تَصْبِرْ فَفِی اللَّهِ مِنْ كُلِّ مُصِیبَةٍ خَلَفٌ یا أَشْعَثُ إِنْ صَبَرْتَ جَرَى عَلَیكَ الْقَدَرُ وَ أَنْتَ مَأْجُورٌ وَ إِنْ جَزِعْتَ جَرَى عَلَیكَ الْقَدَرُ وَ أَنْتَ مَأْزُورٌ…»[3]
«اى اشعث اگر براى پسرت اندوهناكى؛ به جهت پیوند خویشاوندى سزاوار هستی!(اندوه تو در مرگ فرزندت بیجا نیست) امّا اگر شكیبا باشى هر مصیبتى را نزد خداوند جایگزینی(پاداشى) است.
اى اشعث! اگر شكیبا باشى تقدیر الهى بر تو جارى شده و تو پاداش گیرنده خواهی بود و اگر بی‌تابى كنى نیز تقدیر الهى بر تو جارى مىشود و تو گناه كارى…»
در این حکمت مشاهده می‌شود که حضرت علی علیه‌السلام فرد مصیبت‌زده‌ای را به بهداشت روان دعوت کرده و ضمن توجه به احساسات و اندوه او، راهکار مقابله با مصیبت را به او آموزش می‌دهند.
به علاوه حضرت به اشعث می‌آموزند که پس از وقوع مصیبت، قضا و قدر الهی همچنان جریان خواهد داشت لکن آنچه اهمیت دارد شیوه برخورد شخص با مشکل است. اگر او مقاومت و صبوری نماید از پاداش خاصی بهره‌مند گشته و اگر بی‌قرار و بی‌تاب باشد خود را از اجر الهی محروم ساخته و مرتکب گناه خواهد شد؛ یعنی آینده و سرنوشت او به انتخاب خودش بستگی دارد.
شناخت توانمندی‌ها
یکی از شاخصه‌های سلامت روان شناخت توانمندی‌ها و استفاده از آن‌ها می‌باشد. فردی که از سلامت روان برخوردار است بر این باور است که توانایی مدیریت احساسات خود را در مصیبات داشته و با مقاومت و صبوری بر مشکلات فائق می‌آید. به عبارت دیگر، فرد با استفاده صحیح از توانمندی‌های خود، به شخصیت خویش احترام گذاشته و با نمایش شایستگی و قابلیت خود حرمت خویش را محفوظ می‌دارد.
بنابراین بی‌قراری و اضطراب در مصیبت‌ها، به معنای نادیده گرفتن توانمندی‌ها و قابلیت‌های انسانی است که به نوعی توهین به خویشتن محسوب می‌شود. به بیان دیگر فرد به سبب عاجز دانستن خود، صبوری در مشکلات را خارج از توان خویش دانسته و با جزع و فزع ارزش خویش را خدشه‌دار می‌نماید. به علاوه به جهت نادیده گرفتن توانایی خود و بی‌قراری در مصیبت، مرتکب گناه نیز می‌شود.
همه چیز به انتخاب فرد بستگی دارد
استاد بروجردی بر این باورند که بدان جهت در این فرمایش، ابتدا موضوع «صبر و آثار آن» مطرح شده که در اصل، هر فردی از سلامت روان بهره‌مند است و عدم بهداشت روان بر وی عارض می‌شود. در حقیقت هر فردی به علت انتخاب نادرست خویش، خود را از سلامت بی‌بهره می‌سازد. شناخت توانمندی‌ها و دیدگاه صحیح نسبت به آن‌ها موجب می‌شود که انسان به هنگام وقوع حوادث ناخوشایند، تصمیم صحیحی اتخاذ کرده و با پرهیز از هر گونه بی‌قراری، اضطراب و برخورد نامناسب، ضمن حفظ ارزش و احترام خود، موجب ناآرامی و بی قراری دیگران نیز نگردد.
فردی که از سلامت روان برخوردار است در مصیبت‌ها مدیریت احساسات خود را بر عهده گرفته و اجازه نمی‌دهد که پریشانی و بی‌قراری در این برهه زمانی بر او حاکم شود.
پاداشی ارزشمند
مدیریت صحیح احساسات در چالش های زندگی سبب می‌شود که از جانب خدای سبحان پاداش خاص به فرد عطا شده و موجب احساس شادی، امید و امنیت وی گردد. لذا با وجود آن که شخص در ظاهر عزیزی را از دست داده است؛ گرفتار کسالت، افسردگی و خمودی نمی‌شود زیرا نظاره‌گر توجه و لطف خدای سبحان به خویش بوده و ارزش دریافت پاداش الهی را بیش از اندوه از دست دادن آن عزیز می‌داند. این دیدگاه به فرد مصیبت زده کمک می‌کند تا در شرایط جدید، قابلیت او ارتقاء یافته و توانمندی‌های پنهان او آشکار شود.
محبوب خدا
بررسی آیات قرآن نشان می‌دهد که صبر نه تنها موجب دریافت پاداش الهی شده بلکه فرد را محبوب خدای سبحان نموده و حضرت حق یاور او خواهد بود:
«وَ اللَّهُ یحِبُّ الصَّابِرین»[4]
«خداوند صابران را دوست دارد»
« إِنَّ اللَّهَ مَعَ الصَّابِرین »[5]
«همانا خداوند همراه صابران است»
با درک این معنا در مشکلات، نه تنها کسالت و افسردگی بر فرد مسلط نمی‌شود بلکه رضایتمندی و خرسندی وجود او را در برمی‌گیرد زیرا به دلیل صبوری، خدای سبحان دوست‌دار او گشته و در هر حال همراه او خواهد بود.
توانایی انطباق با شرایط جدید
یکی دیگر از مشخصه های بهداشت روان در این حکمت به آن اشاره شده است؛ توانایی سازگاری با تغییرات محیطی به وجود آمده می‌باشد. فقدان عزیزان تغییر به ظاهر نامطلوبی است که به هر دلیلی بر اساس حکم حق اتفاق می‌افتد؛ اگر انسان بتواند تغییر به وجود آمده را پذیرفته، با شناخت توانمندی‌های خویش اقدامات صحیحی انجام دهد و خود را با شرایط جدید سازگار نماید؛ علامت سلامت روان است.
تاریخ جلسه: 99/1/25 ـ جلسه 4
این جلسه ادامه دارد…
«برگرفته از بیانات استاد زهره بروجردی»
[1] نهج البلاغه(مرحوم فیض الاسلام)، حکمت321
[2] از یاران امیرالمؤمنین که سرانجام در زمره منافقین قرار گرفت.
[3] نهج البلاغه(مرحوم فیض الاسلام)، حکمت 283
[4] سوره مبارکه آل عمران، آیه 146
[5] سوره مبارکه بقره، آیه 153
