مقدمه
«بهداشت روان» یکی از مباحث اثرگذار در زندگی بشر بوده که امروزه مورد توجه بسیاری از افراد قرار گرفته است. برخی از روان‌شناسان، بهداشت روان را این‌گونه تعریف کرده‌اند:
«برخورداری فرد از ظرفیت‌ها و توانایی‌های خاص در جهت تطابق و سازش با تغییرات به وجود آمده در محیط پیرامون»
در محضر امام سجاد علیه‌السلام و در بستر صحیفه سجادیه به بررسی این موضوع خواهیم پرداخت:
عملگرایی در بهداشت روان
دعای بیستم دعایی‌ست که حضرت به جهت درخواست مکارم اخلاقی می‌خواندند. در فراز و نهم این دعا آمده است:
«وَ اسْتَعْمِلْنِی بِطَاعَتِكَ فِی أَیامِ الْمُهْلَةِ»[1]
«بارالها! مرا در روزگار مهلت(زندگی دنیا) به طاعت خود به کارگیر!»
بنده در این فراز از خدای سبحان درخواست می‌نماید در روزگاری که به او مهلت زندگی کردن عطا شده است؛ توفیق طاعت الهی را به وی عنایت نماید.
در این عبارت به چند شاخصه بهداشت روان اشاره شده است:
یک قدرت شگفت‌انگیز!
فردی که از بهداشت روانی بهره مند است قدرت لذت بردن از امور گوناگون را دارد. یکی از لذت‌ها لذت از زندگی روزمره است که خدای سبحان فرصت و مهلت زیستن را به انسان عطا نموده است. این لذت با استفاده صحیح از ایام صورت می‌گیرد.
فرد پس از شناخت قابلیت‌ها و استعداهای خویش، به مدد الهی، آن‌ها را در جهت استفاده هر چه بهتر و بیشتر از زندگی به کار می‌گیرد. پس از آن که او خود را به حول و قوه حق، کارآمد یافت؛ احساس رضایت از زندگی را تجربه می‌کند.
به عمل کار برآید…
فردی که از سلامت روان برخوردار است «عملگرا» می‌باشد؛ یعنی در امور صرفا به فکر صحیح یا شعار دادن یا نیکو سخن گفتن اکتفا نکرده و قدم در عرصه عمل می‌گذارد. او خواهان استفاده بهینه از همه توانمندی خویش است تا بهترین و باقی‌ترین بهره‌ها را همراه با لذت به دست آورد. پویایی و عملگرایی صحیح او موجب می‌شود که همواره بانشاط و سرزنده بوده و کسالت و سستی از او دور باشد.
در این فراز بنده با عبارت «اسْتَعْمِلْنِی» از خداوند درخواست می‌نماید که توفیق عمل صحیح را به او عنایت نماید.
کمال‌طلبی در عملگرایی
در بهداشت روان، ویژگی عملگرایی در کنار کمال‌طلبی موجب می‌شود فرد به انجام هر عملی راضی نبوده و خواهان بهترین عمل باشد. با توجه به آنکه قوانین الهی همگی بر پایه حکمت و مصلحت تنظیم شده‌اند؛ در هر حال بهترین عملکرد مطابق این قوانین خواهد بود. در این عبارت، پیروی از قوانین الهی با لفظ «طاعت» مطرح شده است. همه اعمال بنده در چهارچوب شریعت و با انگیزه الهی انجام خواهد شد.
میل و اشتیاق، عنصر اساسی در عملگرایی
در بهداشت روان فرد مشتاقانه و با رغبت به انجام کار صحیح می‌پردازد و این اشتیاق، سبب سهولت و لذت‌بخش بودن عمل خواهد شد؛ به همین دلیل امام سجاد علیه‌السلام در فرمایش خود از لفظ «طاعت» استفاده نمودند که به معنای انجام عمل با میل و رغبت است نه به صورت تکلیفی و همراه با اکراه.
امر دیگری که موجب لذت هر چه بیشتر بنده و سهولت انجام طاعت می‌شود آن است که خود را محضر پروردگار مشاهده کرده و به همین سبب از ضمایر مخاطب در بیان خود استفاده می‌کند.
نتیجه آن که در بهداشت روان، شخص سعی بر انجام عملی دارد که بالاترین میزان منفعت را برای وی داشته و آن عمل را همراه با لذت و اشتیاق انجام می‌دهد؛ به همین دلیل پلکان کمال را سرعت طی نموده و به مطلوب خویش دست پیدا می‌کند و همین امر موجب تقویت حس رضایتمندی و نشاط او خواهد شد.
ضمن آن که او با درک حضور در محضر خدای سبحان، اعمال خویش مطابق شریعت انجام داده و مشتاقانه از اوامر و نواهی حضرت حق اطاعت می‌نماید.
توجه به الطاف و احسان الهی
دعای بیست و یکم دعایی‌ست که حضرت هنگامی که امری ایشان را اندوهگین می‌نمود؛ قرائت می‌کردند. در فراز هشتم این دعا آمده است:
«وَ لَا تَجْعَلْنِی نَاسِیاً لِذِكْرِكَ فِیمَا أَوْلَیتَنِی وَ لَا غَافِلًا لِإِحْسَانِكَ فِیمَا أَبْلَیتَنِی»[2]
«پروردگارا مرا فراموش کننده ذکرت در آنچه که به من عطا کردی و غافل از احسانت در آنچه که مرا به آن مبتلا ساختی؛ قرار ده»
در بهداشت روان، فرد با دید واقع‌گرایانه جریان نعمات و الطاف الهی را در زندگی خویش مشاهده می‌نماید؛ یعنی هیچگاه زندگی خود را خالی از امور مثبت نمی‌داند.
در این فراز بنده درخواست می‌کند که در هر آنچه که به او عطا شده، نسبت به یاد خدا فراموشکار نباشد. به بیان دیگر فرد خواستار آن است که در تمامی مراحل زندگی، ضمن مشاهده الطاف الهی، متوجه خدای سبحان نیز باشد و هیچ امری موجب فراموش کردن یاد خدا نشود.
معنای دیگری نیز برای عبارت «نَاسِیاً لِذِكْرِكَ» در نظر گرفته شده است که بر اساس آن، بنده در این عبارت از خدای سبحان درخواست می‌کند که او را متوجه این معنا نماید که خدای سبحان به یاد بنده خویش است. به بیان دیگر، فرد توجه داشته باشد که خدای سبحان با هر لطف و عطایی، عنایت خویش را نسبت به بنده به نمایش می‌گذارد؛ گویی خداوند ذاکر بنده بوده و همواره به او توجه دارد.
این دیدگاه موجب ایجاد حس رضایتمندی در فرد می‌شود؛ زیرا او بر این باور است که قدرتمندترین وجود توجه خویش را به او بذل نموده و با الطاف و عنایات گوناگون موجبات کامروایی، نشاط و پویایی او را فراهم می‌آورد. در مقابل فراموش کردن یاد خداوند و یا توجه او نسبت به بندگان موجب نارضایتی، افسردگی، ناکامی، کسالت و دلمردگی می‌شود.
در ادامه به این معنا اشاره می‌شود که در هر ابتلاء الهی، احسانی از سوی خداوند متوجه بنده شده و از سوی دیگر عطایا و احسان خداوند مایه آزمون و امتحان بنده است. با این دیدگاه، فرد در مقابل احسان الهی مغرور و در هنگامه آزمایش نیز مأیوس و سرخورده نخواهد شد.
ضرورت امیدواری در هر حال
در ادامه فراز هشتم آمده است:
«وَ لَا آیساً مِنْ إِجَابَتِكَ لِی وَ إِنْ أَبْطَأَتْ عَنِّی، فِی سَرَّاءَ كُنْتُ أَوْ ضَرَّاءَ، أَوْ شِدَّةٍ أَوْ رَخَاءٍ، أَوْ عَافِیةٍ أَوْ بَلَاءٍ، أَوْ بُؤْسٍ أَوْ نَعْمَاءَ، أَوْ جِدَةٍ أَوْ لَأْوَاءَ، أَوْ فَقْرٍ أَوْ غِنًى»[3]
«پروردگارا مرا از اجابت خود مأیوس مگردان هر چند به کندی صورت پذیرد؛ چه در خوشی باشم یا در ناخوشی، در سختی باشم یا در آسایش، در عافیت باشم یا در بلا، در بینوایی باشم یا در نعمت، در توانگری باشم یا در نداری، در فقر باشم یا در ثروتمندی»
فردی که از بهداشت روان بهره‌مند است، گشایش و فرج را پیش روی خود دانسته و آینده را زمانی برای تحقق خواسته‌های خویش می‌بیند. این دیدگاه امیدوارانه موجب می‌شود که او هیچگاه دست از تلاش در جهت دستیابی به خواسته‌های خویش برنداشته و با پویایی هر چه بیشتر به زندگی ادامه دهد.
در این فراز نیز بنده درخواست می‌کند که هیچ شرایطی اعم از خوشی و ناخوشی، رفاه یا سختی، دارایی و تنگدستی و… موجب ناامیدی او نشده و همواره بر این باور باشد که خدای سبحان مجیب او است گرچه این اجابت با تاخیر صورت پذیرد.
شناسایی یک قابلیت
بنده با عبارت «إِجَابَتِكَ لِی» بیان می‌دارد که در محضر حق، صدای درخواست کنندگان و نیاز محتاجان مورد توجه قرار می‌گیرد. او نیز مانند سایر بندگان، خود را قابل ورود در این عرصه یافته و خود را از سفره دعا و ارتباط با پروردگار محروم نمی‌سازد.
این امر نیز به یکی دیگر از شاخصه‌های بهداشت روان اشاره دارد و آن شناسایی توانمندی‌ها و قابلیت‌ها و استفاده بهینه از آن‌هاست.
دعا در هر حال لازم است
نکته قابل توجه دیگر آن است که فرد در هر حال خود را موظف به دعا دانسته و امیدوار به پاسخگویی خداوند است. به بیان دیگر، میزان دعا و اعلام نیاز او در زمان رفاه، آسایش، سلامتی و… به اندازه میزان دعا و اعلام نیاز او در زمان گرفتاری، فقر، بیماری و… است.
پذیرش واقعیت
در بهداشت روان، فرد به راحتی واقعیت‌ها را می‌پذیرد. در مسئله اجابت، واقعیت آن است که گاه اجابت ها به دلیل حکمت حق با تأخیر صورت می‌گیرد. با پذیرش این حقیقت، تأخیر در اجابت دعا، خدشه‌ای به رابطه بنده و خدای سبحان وارد نکرده و موجب ناامیدی فرد نمی‌شود.
عدم تأثیرپذیری از تغییر شرایط
نکته بسیار حائز اهمیت در این فراز، تعادلی است که از فردی دارای سلامت روان مشاهده می‌شود. خوشی و ناخوشی، آسایش و گرفتاری، بیماری و سلامتی، فقر و توانگری و… اندک اختلالی در نگرش صحیح او وارد نمی‌کند. او در هر حال امیدوار است و همین امیدواری موجب باروری استعدادهای پنهان وی، بهره‌مندی او از زندگی روزمره و در نهایت ایجاد احساس رضایت و شادمانی و بهبود روابط با اطرافیان می‌شود.
با بررسی این موارد به این نتیجه می‌رسیم که اکثر افراد در این زمینه از بهداشت روان بی‌بهره بوده و معمولا در چالش‌های گوناگون زندگی، امید خویش را از دست می‌دهند.
در فرهنگ اسلامی، انتظار گشایش و فرج خود فرج است؛ یعنی داشتن دیدگاه صحیح در مشکلات راه‌حل اصلی چاره آن‌هاست.
در زندگی مسلمان حقیقی، ناامیدی جایی نداشته و او همواره پر تلاش و فعال و پویا، امیدوارانه چشم انداز زیبایی را در مقابل خویش به لطف حضرت حق ترسیم می‌نماید.
تاریخ جلسه: 99/1/18 ـ جلسه یازدهم
«برگرفته از بیانات استاد زهره بروجردی»
[1] صحیفه سجادیه، دعای بیستم
[2] صحیفه سجادیه، دعای بیست و یکم
[3] صحیفه سجادیه، دعای بیست و یکم
