مقدمه
شایستگی اجتماعی به معنای برخوردار بودن از دانش‌ها و مهارت‌ها و توانمندی‌هایی که موجب ارتقاء فرد از سطح متوسط اجتماعی می‌شود؛ می‌باشد. شایستگی اجتماعی هدف نیست؛ بلکه وسیله‌ای برای رسیدن به هدف اصلی یعنی قرب به خدا و بندگی می‌باشد. شایستگی اجتماعی به عنوان ابزاری برای سلوک هر چه بهتر و آسان‌تر لازم است.
در بستر نهج البلاغه و در کنار سفره معرفتی امیرالمؤمنین علیه‌السلام بحث را پیگیری کرده و راهکارهای کسب شایستگی اجتماعی را بیان می‌کنیم:
هر چیز که در جستن آنی، آنی!
«قَدْرُ الرَّجُلِ عَلَى قَدْرِ هِمَّتِهِ…»[1]
«ارزش فرد به قدر همّت اوست»
شایستگی اجتماعی یک امر صوری و ظاهری نیست، بلکه ریشه در همت و اراده افراد دارد. افراد شایسته همت متعالی دارند. گاهی همت افراد پست و بی‌ارزش است مانند تمرکز و تلاش بی‌اندازه برای یک جلوه‌گری موقت در یک زمان موقت یا اخذ مدرکی که تنها چندسال ارزش‌مند است، حفظ زیبایی ظاهری و…
در حالی که در قرآن کریم آمده است:
«تِلْكَ الدَّارُ الْآخِرَةُ نَجْعَلُها لِلَّذینَ لا یریدُونَ عُلُوًّا فِی الْأَرْضِ وَ لا فَساداً وَ الْعاقِبَةُ لِلْمُتَّقین»[2]
«(ما، نجات و سعادت در) آن سراى آخرت را (تنها) براى كسانى قرار مىدهیم كه خواستار برترى و فساد در زمین نباشند و سرانجام، (رستگارى) از آن پرهیزكاران است»
خداوند می‌فرماید: «آسایش و برتری در آخرت برای کسانی‌ست که در دنیا خواهان برتری در مادیات نبوده‌اند»
این افراد به این حقیقیت پی برده‌اند که در عالم ماده تزاحم و اصطکاک بین افراد وجود داشته و برتری در مادیات نسبی است به این معنا که هر کس در هر زمینه‌ای شایسته باشد برتر از او نیز وجود دارد؛ ضمن آن که برتری در مادیات موقتی خواهد بود و اگر پیش از مرگ فرد از بین نرود قطعا با پایان یافتن عمر او، پایان می‌پذیرد.
اینان میل به کمال طلبی خود را سامان‌دهی کرده و در معنویات و امور متعالی خواهان برتری هستند. همت متعالی یعنی بنده تلاش کند که مورد پسند خدای کامل باشد نه مورد پسند آدمیان. روزانه در نمازهای واجب میلیون‌ها سلام به بندگان شایسته خداوند در طول تاریخ داده می‌شود؛ کسانی که به هیچ وجه شناخته شده برای افراد نیستند:
«السَّلامُ عَلَینا و عَلی عِبادِالله الصّالِحینَ»
این بندگان، دارای همت متعالی بوده و قطعا در طول زندگی به جهت برتری در امور فانی تلاش نکرده‌اند؛ به همین دلیل شایستگی آنان پایدار خواهد بود.
ملاک ارزش‌مندی افراد
امیرالمؤمنین علیه‌السلام می‌فرمایند:
«قِیمَةُ كُلِّ امْرِئٍ مَا یحْسِنُهُ»[3]
«ارزش هر كس با آن چیزی است که آن را نیکو می‌دارد»
شایستگی افراد به ارزش‌گذاری آنان برای امور بستگی دارد. فردی که تنها زیبایی ظاهری را ارزش می‌داند نسبت به فردی که برای اعتقادات صحیح و اخلاق نیکو ارزش قائل است؛ از شایستگی اجتماعی کمتری برخوردار خواهد بود. به عبارت دیگر، شایستگی اجتماعی از آن فردی ست که به جای امور ناپایدار و سطحی، امور متعالی و باقی را ارزش بداند.
امری که برای فرد مهم و موردتوجه است؛ میزان ارزش‌مندی او را نشان می‌دهد.
ارزش دانستن یا نداستن امری، در تمجید از دیگران نمایش داده می‌شود. اگر شخصی در هر حال تنها از زیبایی چهره افراد تمجید می‌کند بدین معناست که زیبایی ظاهری برای او ارزش دارد و اگر شخصی در تعریف از دیگری، از خوش‌اخلاقی، امانت‌داری و سایر محسّنات اخلاقی او تعریف کند نشان می‌دهد که این امور برای او ارزش محسوب می‌شود. (البته این امر به معنای مخالفت اسلام با داشتن چهره زیبا نیست؛ موسی بن جعفر علیه‌السلام فرمودند: «سه چيز چشم را جلا دهد: سبزه، آب روان، و روى زيبا»[4] نگاه به چهره زیبا(مَحرم) دل را صفا می‌دهد.)
تمرکز همیشگی بر ارز‌ش‌های پایدار یا ناپایدار نشان‌دهنده ارزش آدمی است. برای دست‌یابی به شایستگی اجتماعی بایستی ارزش امور را در ذهن‌مان مورد بازنگری قرار داده و آن‌‌ها را اصلاح نمائیم. بررسی کنیم که امور ارزش‌مند از نظر شرع مانند حسن خلق، امانت‌داری، راستگویی و … تا چه میزان برای ما نیز ارزش است.
تاریخ جلسه: 98/4/25 ـ جلسه 3
«برگرفته از بیانات استاد زهره بروجردی»
[1] نهج البلاغه (مرحوم فیض‌الاسلام)، حکمت 44
[2] سوره مبارکه قصص، آیه83
[3] نهج‌البلاغه (مرحوم فیض‌السلام)، حکمت 78
[4] وسائل الشیعه، ج20، ص60 : «ثَلَاثٌ يَجْلِينَ الْبَصَرَ النَّظَرُ إِلَى الْخُضْرَةِ وَ النَّظَرُ إِلَى الْمَاءِ الْجَارِي وَ النَّظَرُ إِلَى الْوَجْهِ الْحَسَن»
