مقدمه
«بهداشت روان» یکی از مباحث اثرگذار در زندگی بشر بوده که امروزه مورد توجه بسیاری از افراد قرار گرفته است. برخی از روان‌شناسان، بهداشت روان را این‌گونه تعریف کرده‌اند:
«برخورداری فرد از ظرفیت‌ها و توانایی‌های خاص در جهت تطابق و سازش با تغییرات به وجود آمده در محیط پیرامون»
بهداشت روان به معنای بهره‌مندی از امنیت روانی و دوری از از اضطراب، افسردگی و خوددرگیری می‌باشد؛ لذا فرد توانایی برقراری ارتباط سالم با خود و سایرین را دارد.
یکی از شئون ارتباط سالم با خود، «ارزشمند دانستن خویش» است. زمانی که انسان وجود خود را ارزشمند بداند، از انجام اموری کسالت، بطالت و… که از ارزش او می‌کاهد، دوری کرده و همواره تلاش می‌کند با انجام بهترین عملکرد، به موفقیت دست یابد.
در محضر امام سجاد علیه‌السلام و در بستر صحیفه سجادیه به بررسی این موضوع خواهیم پرداخت:
نیمه پرِ لیوان!
دعای شانزدهم دعایی‌ست که حضرت هنگام طلب بخشش و عفو از خدای سبحان می‌خواندند. در فراز بیست و یکم این دعا آمده است:
«یا إِلَهِی فَلَكَ الْحَمْدُ فَكَمْ مِنْ عَائِبَةٍ سَتَرْتَهَا عَلَی فَلَمْ تَفْضَحْنِی، وَ كَمْ مِنْ ذَنْبٍ غَطَّیتَهُ عَلَی فَلَمْ تَشْهَرْنِی، وَ كَمْ مِنْ شَائِبَةٍ أَلْمَمْتُ بِهَا فَلَمْ تَهْتِكْ عَنِّی سِتْرَهَا، وَ لَمْ تُقَلِّدْنِی مَكْرُوهَ شَنَارِهَا، وَ لَمْ تُبْدِ سَوْءَاتِهَا لِمَنْ یلْتَمِسُ مَعَایبِی مِنْ جِیرَتِی، وَ حَسَدَةِ نِعْمَتِكَ عِنْدِی»[1]
«پروردگارا سپاس! چه بسیار عیوب من را پوشاندی و مرا رسوا نساختی؛ چه بسیار گناهان مرا که پنهان کردی و (به خاطر آن‌ها) مرا مشهور نکردی. چه بسیار زشتی‌های کوچکی داشتم و تو (به سبب آن) پرده‌دری نکرده و طوق ناپسندی آن را بر گردنم نینداختی و ننگ آن را برای اطرافیان عیب‌جویم و حسودان به نعماتم، آشکار نساختی»
«ألممت» از ریشه «لمم» به معنای گناهان بسیار کوچک و ناچیز.
«شنار» به معنای ننگ و زشتی.
«جیرة» به معنای هم‌جوار، اطرافیان.
بنده در این فراز، به دلیل پرده‌پوشی و ستاریت خدای سبحان ثناگو و شکرگزار او بوده و به خود یادآوری می‌کند که با وجود عیوب و زشتی‌های بسیار، به لطف و عنایت خدای سبحان، آبروی او نزد دیگران محفوظ مانده است.
او می‌داند که اشتباهاتی ـ ولو به نظر کوچک و ناچیزـ داشته که در صورت برملا شدن، اعتبار و آرامش او مورد آسیب قرار می‌گرفته، لکن با پرده‌پوشی پروردگار این اتفاق رخ نداده است.
همچنین بیان می‌کند که برخی از نزدیکان وی، در عوض خیرخواهی، عیب‌جو و حسود نسبت به او هستند که حفظ آبرو نزد آنان نیز نعمتی از نعمات ارزشمند الهی است.
به بیان دیگر، بنده ایمان دارد که با وجود نقصان و خطا در اعمال او، خدایی دارد که با ستاریت خود، آبروی او را حفظ کرده و کسی را از نازیبایی‌های او مطلع نخواهد ساخت. این تفکر موجب آرامش باطنی بنده شده و نیز سبب می‌شود که او به پاس این پرده‌پوشی و لطف خداوند، نقصان اعمال خویش را برطرف و عیوب خود را اصلاح نماید.
در حقیقت بنده در این فراز به خود یادآور می‌شود که بسیاری از اوقات، امکان زوال آبروی او وجود داشته لکن با لطف خداوند، این اتفاق صورت نگرفت.
این نوع نگرش، نشان از سلامت روان فرد دارد. او همواره بر این باور است که امکان وقوع شرایط نامطلوب وجود داشته و اگر اکنون رخ نداده تنها به لطف و عنایت خدای سبحان است. بنابراین شادابی، امید و رضایت همراه همیشگی او خواهد بود.
فردی که از سلامت روان بهره‌مند است همواره الطاف الهی را به خود متذکر می‌شود؛ یعنی تمرکز بر نبودن‌ها و نداشتن‌ها نداشته و نظاره‌گر بودن‌ها و داشتن‌هاست.
عدم تمرکز بر کاستی‌ها
با دید دیگر، اگر فرض شود که طبق مصلحتی، رسوایی خاصی در زندگی فرد رخ داده و آن شخص از سلامت روان بهره‌مند نباشد؛ تمرکز او تنها بر همان یک رسوایی و وضعیت نامطلوب بوده و توجه ندارد که بسیاری از اوقات آبروی او به سبب عملکرد نادرستش، در معرض آسیب بود لکن خدای سبحان ـ تنها به سبب فضل و رحمت خود و نه استحقاق فرد ـ اعتبار او را حفظ نمود.
تمرکز و توقف در معضلات و پیشامدهای نامطلوب علامت ناسلامتی روان بوده و موجب می‌شود که فرد همواره غمگین، ناامید و معترض به خدای سبحان باشد.
واقع نگری نسبت به اطرافیان
در این فراز، به دو گروه دیگر که بهداشت روانی ندارند؛ اشاره شده است:
- عیب جویان. فردی که همواره در جستجوی نقاط ضعف دیگران بوده تا آن را آشکار سازد؛ در حقیقت، در حال سرپوش گذاشتن بر نقاط ضعف خویش است. عیب‌جویی یعنی منفی‌نگری، یعنی ناسلامتی روانی!
فردی که از سلامت روان بهره‌مند باشد، بر نقاط مثبت تمرکز داشته و حتی در امور به ظاهر نازیبای نیز، نقطه زیبایی خواهد یافت. در روایت است که حضرت عیسی علیه‌السلام و } مشاهده نمودند. حواریون از بوی نامطبوع آن اعتراض کرده لکن حضرت عیسی آنان را متوجه سپیدی دندان‌های سگ نمودند![2]
- حسودان. آرزوی نابودی داشته‌های دیگران، بیماری روحی واضح دیگری است که در این دعا به آن اشاره شده است.
فردی که از سلامت روان بهره‌مند است وجود این گونه افراد را در اطراف خود عادی دانسته و توقع ندارد که همه افراد خیرخواه او باشند. متاسفانه کم نیستند نزدیکانی که عیب‌جویی و حسادت را بر خود مجاز می‌دانند!
زمانی که آستانه سلامتی روان فردی بالا باشد؛ آسیب‌رسانی اطرافیان را غیرعادی و غیرقابل تحمل تصور نمی‌کند و اجازه نخواهد داد که این امور از او سلب آرامش کرده و در روابط او اختلال ایجاد نماید. به عبارت دیگر کم‌لطفی خلایق، مانع مشاهده الطاف خالق نخواهد شد؛ زیرا توجه او به دفع آسیبی است که از ناحیه خداوند صورت می‌گیرد نه آسیب‌هایی که افراد به او می‌رسانند.
تاریخ جلسه: 98/11/7 – جلسه 8
«برگرفته از بیانات استاد زهره بروجردی»
[1] صحیفه سجادیه، دعای شانزدهم
[2] بحارالانوار، ج72، ص222: «أَنَّ عِیسَى ع مَرَّ وَ الْحَوَارِیونَ عَلَى جِیفَةِ كَلْبٍ فَقَالَ الْحَوَارِیونَ مَا أَنْتَنَ رِیحَ هَذَا- فَقَالَ عِیسَى ع مَا أَشَدَّ بَیاضَ أَسْنَانِهِ»،
