مقدمه
در سبک زندگی اسلامی، این سؤال مطرح است که جایگاه تفریح در زندگی کجاست؟ در بعضی روایات گفته‌اند که اوقات خود را به سه قسمت تقسیم کنیم و در برخی دیگر گفته شده به چهار قسمت تقسیم کنید که یک قسمت آن به تفریح اختصاص دارد. در این سلسله مباحث می‌خواهیم بدانیم تفریح چگونه باید باشد که بعد از آن دچار وجدان درد نشویم و احساس نکنیم عمرمان تلف شده است.
اهمیت تفریح
برخی از ما متأسفانه در زندگی جایگاهی برای تفریح قائل نیستیم و گمان می‌کنیم عبادت می‌تواند جایگزین تفریح شود. کسانی که این‌گونه فکر می‌کنند با چالش‌های متعددی در زندگی مواجه می‌شوند. در تقسیم‌بندی اوقات روز جایی برای لذت حلال انسان در نظر گرفته شده است. کسی که می‌خواهد خوب بندگی کند باید از لذت‌های حلال نیز بهره‌مند شود. در تمام امور زندگی باید تعادل وجود داشته باشد. همانگونه که زیارت، جایگاه ویژه‌ای دارد، برای تفریح نیز در زندگی اسلامی جایگاه خاصی در نظر گرفته شده است. زیارت را نمی‌توان جایگزین تفریح کرد؛ زیرا زیارت، عبادت است. اگر در یک شبانه‌روز فقط عبادت و خدمت‌رسانی به خلق داشته باشیم، اوقات خود را بطور صحیح تقسیم نکرده‌ایم.
حفظ ضوابط شرعی در تفریح
امام سجاد علیه‌السلام در دعای یازدهم صحیفه سجادیه می‌فرماید:
«فَإِنْ قَدَّرْتَ لَنَا فَرَاغاً مِنْ شُغْلٍ فَاجْعَلْهُ فَرَاغَ سَلَامَةٍ لَا تُدْرِکنَا فِیهِ تَبِعَةٌ، وَ لَا تَلْحَقُنَا فِیهِ سَأْمَةٌ، حَتَّی ینْصَرِفَ عَنَّا کتَّابُ السَّیئَاتِ بِصَحِیفَةٍ خَالِیةٍ مِنْ ذِکرِ سَیئَاتِنَا، وَ یتَوَلَّی کتَّابُ الْحَسَنَاتِ عَنَّا مَسْرُورِینَ بِمَا کتَبُوا مِنْ حَسَنَاتِنَا»
«پس اگر برای ما آسودگی از کاری مقدر فرموده‌ای، آن را آسایشی سالم قرارده که پیامدی گناه‌آلود نداشته باشد و رنجی به ما نرسد تا فرشتگانی که گناهان را می‌نویسند با صفحه‌هایی خالی از گناه از نزد ما برگردند و نگارندگان نیکی‌ها از نگارش نیکی‌های ما شادمان باز آیند.»
امام سجاد علیه‌السلام از خدای سبحان درخواست می‌کند: در اوقات فراغت ما دروغ، غیبت، تهمت، یاوه‌گویی، تحقیر، استهزاء دیگران، اسراف و… وجود نداشته باشد. به عبارتی دیگر اوقات فراغت ما به سلامت طی شود. در اوقات فراغت ما نباید ذره‌ای حرام وجود داشته باشد؛ در غیر این صورت عقوبت خواهیم شد. در خواب، خوراک، گردش و مهمانی، باید ضوابط شرعی را لحاظ کنیم و از آن عدول نکنیم.
حد و اندازۀ تفریح چقدر است؟
ممکن است این سوال پیش آید که حد و اندازه تفریح چقدر است؟ امام سجاد علیه‌السلام می‌فرماید:
«وَ لَا تَلْحَقُنَا فِيهِ سَأْمَةٌ»
«و از آن فراغت رنجی به ما نرسد.»
«سَأْمَةٌ» به معنای ملول است. تفریح باید به اندازه‌ای باشد که در آن ملول و خسته نشویم. باید برای تفریح محدودیت قائل شویم؛ زیرا زندگی ما هدف‌دار است و معتقدیم دنیا خانه‌ای است که باید از آن عبور کنیم و در آن به جمع توشه بپردازیم. با تفریح سالم برای کار جدید، خود را آماده می‌کنیم؛ اما تفریح باید به اندازه‌ای باشد که موجب ملالت و خستگی ما نشود.
پرهیز از گناه در زمان تفریح
«حَتَّی ینْصَرِفَ عَنَّا کتَّابُ السَّیئَاتِ بِصَحِیفَةٍ خَالِیةٍ مِنْ ذِکرِ سَیئَاتِنَا»
«تا فرشتگانی که گناهان را می‌نویسند با صفحه‌هایی خالی از گناه از نزد ما باز گردند.»
گروهی از فرشتگان، نویسندگان بدی‌های ما هستند. اگر زمان را به نحو صحیح و مورد رضایت الهی بگذرانیم آن‌ها در حالی باز می‌گردند که هیچ عمل ناشایستی را برای ما ثبت نکرده‌اند؛ اما اگر در زمان فراغت، مرتکب عمل خلافی شویم، علاوه بر اینکه فرشتگان آن عمل را در پروندۀ ما ثبت می‌کنند، خستگی و کسالت را هم درپی خواهد داشت. برای مثال هنگامی که صدای خود را در مقابل بزرگتر بلند کنیم، رسماً گناه نیست؛ ولی خودمان پشیمان می‌شویم و همین امر موجب انرژی منفی در وجود ما خواهد شد.
از طرف دیگر از خدا می‌خواهیم فرشتگان کاتب حسنات،خوشحال باشند:
« وَ یتَوَلَّی کتَّابُ الْحَسَنَاتِ عَنَّا مَسْرُورِینَ بِمَا کتَبُوا مِنْ حَسَنَاتِنَا»
«و نگارندگان نیکی‌ها از نگارش نیکی‌های ما شادمان باز آیند.»
در اوقات فراغت ممکن است کار خاصی به عنوان حسنه انجام ندهیم؛ اما همان صفات نیکی که در هیچ شرایطی از ما جدا نمی‌شوند، توسط فرشتگان نگارندۀ خوبی‌ها ثبت می‌شود، مثلا اگر صادق باشیم صدق از ما جداشدنی نیست. فرائض نیز در زمان تفریح تعطیل نمی‌شوند و برای ما نوشته خواهند شد.
نیت شایسته داشته باشیم
در زمان تفریح بسیاری از اعمال را انجام نمی‌دهیم؛ اما اگر نیت انجام آن را داشته باشیم توسط فرشتگان ثبت خواهد شد. پیامبر اکرم می‌فرماید:«نِيَّةُ الْمُؤْمِنِ خَيْرٌ مِنْ عَمَلِهِ»[1]«نیت مؤمن از عمل او بهتر است.» نیت همچون هسته‌ای است که آن را می‌کاریم. وقتی از امروز عزم فردای درست را داریم کاتب حسنات نیت صحیح را ثبت می‌کند.
نکات تفریح سالم
در بارۀ تفریح به طور خلاصه می‌توان به نکات زیر اشاره کرد:
- در زندگی اسلامی تفریح باید وجود داشته باشد؛
- اوقات فراغت باید سلامت سپری شود؛
- سلامت این بخش از زندگی در بقیه زمان‌های زندگی تاثیرگذار است؛
- تفریح نباید به گونه‌ای باشد که عقوبت خدا را به دنبال داشته باشد. معصیت و سیئه سبب عقوبت می‌شوند؛
- تفریح نباید سبب کسالت شود؛
- زمان تفریح باید تنظیم باشد؛
- نیت اعمال خیر در زمان فراغت، در پروندۀ اعمال ما ثبت می‌شود.
در کنار همۀ این نکات باید به یاد داشته باشیم که تفریح نباید سبب تنبلی شود. امیرالمومنین می‌فرماید:«لَا تُرَخِّصُوا لِأَنْفُسِكُمْ فَتُدْهِنُوا»[2]«به نفس‌های خود رخصت ندهید که سهل‌انگار می‌شوید.»
پرهیز از آزار مؤمن و مسلمان
«وَ امْنَعْنِی عَنْ أَذَى كُلِّ مُؤْمِنٍ وَ مُؤْمِنَةٍ، وَ مُسْلِمٍ وَ مُسْلِمَةٍ »[3]
«مرا از آزردن هر مرد و زن مؤمن و هر مرد و زن مسلمان بازدار.»
گاهی با یک سؤال، یا به رخ کشیدن یا تحقیر، دیگران را اذیت می‌کنیم؛ ولی قرار است دیگران از دست ما در سلامت باشند، حتی اگر مؤمن نباشند و به ظاهر مسلمان باشند.
گذشت و بخشش
«اللَّهُمَّ وَ أَيُّمَا عَبْدٍ نَالَ مِنِّی مَا حَظَرْتَ عَلَيْهِ، وَ انْتَهَكَ مِنِّی مَا حَجَزْتَ عَلَيْهِ، فَمَضَى بِظُلَامَتِی مَيِّتاً، أَوْ حَصَلَتْ لِی قِبَلَهُ حَيّاً فَاغْفِرْ لَهُ مَا أَلَمَّ بِهِ مِنِّی، وَ اعْفُ لَهُ عَمَّا أَدْبَرَ بِهِ عَنِّی، وَ لَا تَقِفْهُ عَلَى مَا عَنْهُمْ فِيَّ، وَ لَا تَكْشِفْهُ عَمَّا اكْتَسَبَ بِی، وَ اجْعَلْ مَا سَمَحْتُ بِهِ مِنَ الْعَفْوِ ارْتَكَبَ، وَ تَبَرَّعْتُ بِهِ مِنَ الصَّدَقَةِ عَلَيْهِمْ أَزْكَی صَدَقَاتِ الْمُتَصَدِّقِينَ، وَ أَعْلَی صِلَاتِ الْمُتَقَرِّبِينَ»
«خدایا؛ هر بنده‌ای نسبت به من مرتکب کاری شده که آن کار را بر او حرام کردی؛ یا پردۀ حرمت مرا که دریدنش را بر او ممنوع کردی دریده؛ پس زیر بار ستمی که بر من داشته مرده یا در حالی که هنوز زنده است حقی از من برعهدۀ او ثابت است؛ پس او را نسبت به ستمی که بر من روا داشته بیامرز و در رابطه با حقی که از من پایمال کرده از او گذشت کن و دربارۀ آنچه با من کرده است او را دنبال نکن و به خاطر گناهانی که با ستم بر من مرتکب شده است رسوایش نساز و این عفو و گذشتم را و چشم‌پوشی که بدون چشم‌داشت نسبت به آنان انجام دادم از پرفایده‌ترین صدقات و بالاترین عطاهای مقربین پیشگاهت قرار ده.»
در سبک زندگی اسلامی از خدای سبحان می‌خواهیم هر فردی که به ما ستم جدی روا داشته است، اعم از غیبت، تحقیر، تکبر، آبروریزی و… روی گناهان او پرده بیندازد و صورت بدی‌هایش را محو کند. او را شرمنده نکند؛ اما او را با روش صحیح زندگی آشنا کند.
برای او از عذاب‌هایی که برای خود به جهت آزار دیگران، دچار شده است، پرده‌برداری نشود. از خدای سبحان می‌خواهیم از سعۀ صدری بهره‌مند شویم که آنچه او بر ما روا داشته است صدقه‌ای باشد که به وسیلۀ آن بلاهای زندگی ما دفع می‌شود. او را می‌بخشیم تا خداوند نیز ما را ببخشد. در سبک زندگی اسلامی بخشش امری عادی است و نباید طرف مقابل را شرمنده کرد.
خیررسانی
«وَ أَجْرِ لِلنَّاسِ عَلَی یدِی الْخَیرَ وَ لَا تَمْحَقْهُ بِالْمَنِّ»[4]
«و خیر و نیکی را برای تمام مردم به دست من جاری ساز و آن را از کدورت منت‌گذاری دور دار.»
در سبک زندگی اسلامی ما باید در سطح وسیعی خیررسانی داشته باشیم. از واژۀ «ناس» که در کلام امام استفاده شده است درمی‌یابیم این خیررسانی فقط برای مؤمنین نیست، بلکه باید برای عموم مردم باشد. در هر جایگاهی که هستیم باید برای مردم وجود نافع داشته باشیم. نمی‌توانیم بگوییم مشکلات مردم مربوط به خودشان است! نکتۀ دیگری که حائز اهمیت است آن است که در این خیررسانی باید خدمات خود را ناچیز بدانیم. حتی اگر دیگران قصد تشکر دارند، ما نبایستی کار خود را لایق تشکر بدانیم.
اگر به دیگران خدمات‌رسانی نداریم یا خدمات به چشم ما می‌آید، هنوز سبک زندگی ما اسلامی نیست. هر یک از ما باید خدمات خود را با کسانی مقایسه کنیم که بسیار بیش از ما خدمت می‌کنند؛ در این صورت خدمات ما به چشم‌مان نخواهد آمد.
ذلت باطنی
«وَ أَجْرِ لِلنّاسِ عَلَى یَدِیَ الْخَیْرَ وَ لَا تَمْحَقْهُ بِالْمَنّ، وَ هَبْ لِی مَعَالِیَ الْأَخْلَاقِ، وَ اعْصِمْنِی مِنَ الْفَخْرِ.اللّهُمّ صَلّ عَلَى مُحَمّدٍ وَ آلِهِ،وَ لَا تَرْفَعْنِی فِی النّاسِ دَرَجَةً إِلّا حَطَطْتَنِی عِنْدَ نَفْسِی مِثْلَهَا، وَ لَا تُحْدِثْ لِی عِزّاً ظَاهِراً إِلّا أَحْدَثْتَ لِی ذِلّةً بَاطِنَةً عِنْدَ نَفْسِی بِقَدَرِهَا.»[5]
«و خیر و نیکی را برای تمام مردم به دست من جاری ساز و آن را از کدورت منت‌گذاری دور دار و خوی عالی را به من عنایت فرما و از فخرفروشی محافظتم کن. بار خدایا! بر محمد و آلش درود فرست و درجه و مرتبۀ مرا نزد مردم بلند مگردان مگر آن که مرا به همان اندازه نزد خودم پست گردانی و عزتی آشکار برایم ایجاد مکن مگر آن که به همان اندازه در باطنم خاکسار سازی.»
در سبک زندگی اسلامی، هرچه که عزت اجتماعی و مقام و شهرت ما بالاتر می‌رود، باید خلوتی با خدا داشته باشیم و در آن خلوت خود را در مقابل خدا ناچیز ببینیم. در این دعا از خدا درخواست نمی‌کنیم اگر از موقعیت ظاهری برخوردار شدیم، ذلت باطنی را به ما یادآوری کن، بلکه می‌گوییم: اگر قرار است با موقعیت‌های خوب، ذلت باطنی را فراموش کنیم، از موقعیت‌های خوب محروم شویم. به عبارت دیگر آنچه که در درجۀ اول اهمیت قرار دارد، ذلت باطنی و خضوع است و اگر با کسب موقعیت‌های اجتماعی این خضوع زایل می‌شود از خدای سبحان می‌خواهیم که اصلاً این موقعیت‌ها را کسب نکنیم.
«وَ لَا تُحْدِثْ لِی عِزّاً ظَاهِراً إِلَّا أَحْدَثْتَ لِی ذِلَّةً بَاطِنَةً عِنْدَ نَفْسِی بِقَدَرِهَا»[6]
«و عزتی آشکار برایم ایجاد مکن مگر آن که به همان اندازه در باطنم خاکسار سازی.»
تاریخ جلسه: 95/5/19 ـ جلسه 9
«برگرفته از بیانات استاد زهره بروجردی»
[1]. بحارالانوار، ج 67 ، ص 237
[2]. بحارالانوار، ج 2، ص 54
[3]. صحیفه سجادیه، دعای 29
[4]. دعای بیستم صحیفه سجادیه
[5]. فرازهایی از دعای 20 صحیفه سجادیه
[6]. فرازی از دعای 20 صحیفه سجادیه
