مقدمه
در کلاس سبک زندگی قرار بر این است که راه‌های تعامل با خود و دیگران را بررسی کنیم. توصیه‌هایی که اسلام در این زمینه به ما یادآور می‌شود، متناسب با فطرت ماست. بحث سبک زندگی را از صحیفۀ سجادیه دنبال می‌کنیم تا هم احیاء صحیفه صورت بگیرد و هم مطلوب ما به این واسطه محقق شود.
تعامل با خویشتن
امام سجاد علیه‌السلام می‌فرماید:
«وَ ارْزُقْنِی الْحَقَّ عِنْدَ تَقْصِيرِي فِی الشُّكْرِ لَكَ بِمَا أَنْعَمْتَ عَلَیَّ فِی الْيُسْرِ وَ الْعُسْرِ وَ الصِّحَّةِ وَ السَّقَمِ، حَتَّى أَتَعَرَّفَ مِنْ نَفْسِی رَوْحَ الرِّضَا وَ طُمَأْنِينَةَ النَّفْسِ»[1]
«و اگر در شکر نعمت تو کوتاهی کنم، در آسایش و رنج و تندرستی و بیماری مرا توفیق ده که به حق گرایم و در دل خویش روح رضا و آرامش را دریابم.»
به خدای سبحان عرض می‌کنم: «در همۀ احوالاتی که در زندگی من رخ می‌دهد، اعم از سختی، راحتی، بیماری و سلامتی، روزی من کن تا شاکر نعمت‌های تو باشم.» از خدا می‌خواهم تا آرامش را از درون خودم دریافت کنم. آرامش باید از درون ما بجوشد، آرامش‌بخشی دیگران به اندازۀ آرامشی که درونی باشد، اهمیت ندارد. ممکن است دیگران از بی‌تفاوتی من در احوالات گوناگون زندگی تعریف کنند؛ اما من باید آگاه باشم که آیا در این تغییرات، روحیه شکر و رضا و طمأنینۀ من حفظ شده است یا نه!؟ در تعامل با خود، باید با شکرگزاری به جایگاه رضا دست یابیم و به جای اعتراض و شکایت و ناله، به رضایتی برسیم که آرامش‌بخش باشد: «أتَعَرَّفَ مِنْ نَفْسِی» «در درون خویش آن را دریابم.»
تعامل با دیگران
امام سجاد علیه‌السلام دربارۀ چگونگی تعامل با دیگران می فرماید:
«وَ ارْزُقْنِی سَلَامَةَ الصّدْرِ مِنَ الْحَسَدِ حَتّى لَا أَحْسُدَ أَحَداً مِنْ خَلْقِکَ عَلَى شَیْ‌ءٍ مِنْ فَضْلِکَ، وَ حَتّى لَا أَرَى نِعْمَةً مِنْ نِعَمِکَ عَلَى أَحَدٍ مِنْ خَلْقِکَ فِی دِینٍ أَوْ دُنْیَا أَوْ عَافِیَةٍ أَوْ تَقْوَى أَوْ سَعَةٍ أَوْ رَخَاءٍ إِلّا رَجَوْتُ لِنَفْسِی أَفْضَلَ ذَلِکَ بِکَ وَ مِنْکَ»[2]
«و سلامت سینه از حسد روزی‌ام کن تا به هیچ‌یک از بندگانت برای ذره‌ای از احسانت که به آنها عطا کردی حسد نورزم؛ تا جایی که هیچ نعمتی از نعمت‌هایت را بر احدی از بندگانت در دین یا دنیا یا سلامت یا تقوا یا فراخی یا راحت نبینم، جز آن که برتر از آن را به لطف تو و از سوی تو برای خود آرزو کنم.»
امام به ما می‌آموزد وقتی آسایش، عافیت و برتری دینی افراد را مشاهده می‌کنیم، به جای حسادت امیدوار به رحمت الهی باشیم و یقین داشته باشیم خدای سبحان بهتر از آن را نصیب ما خواهد کرد. با این دیدگاه، رابطۀ خوبی با همه خواهیم داشت:
«رَجَوْتُ لِنَفْسِي أَفْضَلَ ذَلِكَ بِكَ وَ مِنْكَ»
«امیدوارم بهتر از آن را به من برسانی، تنها به وسیله تو و از تو.»
خدایا، ما امید داریم که از جانب تو به ما نعمتی برسد، نه از جانب انسانی که به او نعمت داده‌ای. با این نگاه، چشم انداز زندگی، بسیار زیبا ترسیم می‌شود.
شیوۀ تعامل با بدخواهان
در دعای عافیت امام سجاد علیه‌السلام می‌فرماید:
«وَ مَنْ أَرَادَنِی بِسُوءٍ فَاصْرِفْهُ عَنّی، وَ ادْحَرْ عَنّی مَکْرَهُ، وَ ادْرَأْ عَنّی شَرّهُ، وَ رُدّ کَیْدَهُ فِی نَحْرِهِ .وَ اجْعَلْ بَیْنَ یَدَیْهِ سُدّاً حَتّى تُعْمِیَ عَنّی بَصَرَهُ، وَ تُصِمّ عَنْ ذِکْرِی سَمْعَهُ، وَ تُقْفِلَ دُونَ إِخْطَارِی قَلْبَهُ، وَ تُخْرِسَ عَنّی لِسَانَهُ، وَ تَقْمَعَ رَأْسَهُ، وَ تُذِلّ عِزّهُ»[3]
«و هر کس نسبت به من آهنگ بدی کند، او را از من بازدار و نیرنگش را از من دور ساز و شرّش را از من برطرف کن و مکرش را به گلوگاهش برگردان و مانعی پیشروی او قرار ده تا چشمش را از دیدن من کور و گوشش را از شنیدن گفتار من کر سازی و دلش را از یاد من قفل کنی و زبانش را از گفتگو دربارۀ من لال گردانی و سرش را بکوبی و عزتش را خوار کنی.»
از خدای سبحان می‌خواهیم در مواجهه با کسی که ارادۀ سوئی به ما دارد، ربوبیت خدا به میدان آید، از ارادۀ نامناسب او ممانعت کند و نقشۀ شوم او را به خودش برگرداند. با این درخواست اگر کسی تصمیم بگیرد ما را تحقیر کند، در همان مرحلۀ تصمیم، با قهر الهی مواجه شده و از تکرار آن منصرف می‌شود. ما معمولا کسانی را که به ما بدی می‌کنند به خدا واگذار می‌کنیم، در حالی که امام سجاد علیه‌السلام به ما می‌آموزند که در همان مرحلۀ اراده، قبل از آنکه به عمل منجر شود، باید از خدا بخواهیم با ربوبیت خود، آنها را تأدیب کند تا برای همیشه از بدی دور بمانند. در سبک زندگی اسلامی، در تعامل با دیگران اجازۀ پیشروی به بدخواهان داده نمی‌شود تا با نفرین ما مواجه شوند.
خودباوری کاذب
فردی که بدخواه دیگران است دچار خودباوری کاذب است. امام سجاد علیه‌السلام به ما می‌آموزند تا از خدا بخواهیم خودباوری کاذب را از آنها بگیرد و این افراد را رام کند: «وَ تَقْمَعَ رَأْسَهُ ، وَ تُذِلَّ عِزَّهُ»«و او را سرکوب سازی و خوار گردانی.»
فرد بدخواه یاغی است و روی خود حساب بازکرده است. از خدای سبحان می‌خواهیم به او ادراکی عطا کند که بتواند به کُنه بدخواهی خویش واقف شود. این‌گونه خواستن، نفرین نیست، بلکه دعاست؛ چون افرادی که به ما اسیب می‌رسانند، دشمنان خدا نیستند، بلکه از روی کج‌فهمی و تکبر چنین رفتار نامناسبی دارند و ما از خدا می‌خواهیم که آنها متکبر باقی نمانند.
تعامل با همسایه
«وَ أُحِبُّ بَقَاءَ النِّعْمَةِ عِنْدَهُمْ نُصْحاً»[4]
«و خیرخواهانه دوستدار باقی ماندن نعمت برای آنها و خیرخواه آنان باشم.»
ما ارتباط قلبی با همسایه نداریم و به طور اتفاقی در کنار هم زندگی می‌کنیم؛ امام سجاد علیه‌السلام به ما می‌آموزند که بقای نعمات آنان را از خدای سبحان بخواهیم. نباید تصور کنند که ما تنگ‌نظر هستیم. حتی زمانی که نعمت‌های آنها را مشاهده می‌کنیم برای حفظ آن نعمت‌ها صدقه دهیم تا آسیبی به آنان وارد نشود. خیرخواهانه دوستدار باقی ماندن نعمت برای آنان باشیم.
دوست داشتن نباید فقط در حد احساس باشد؛ بلکه اگر اقدام عملی لازم است، باید هزینه کنیم یا دعا کنیم یا صدقه بدهیم. برای تمام کسانی که به نوعی با ما در ارتباط هستند حتی اگر رابطۀ ما با آنها صمیمی هم نیست، باید صدقه دهیم و هر کاری که برای خواص خود انجام می‌دهیم برای آنها هم انجام دهیم.
«وَ أوجِبُ لَهُمْ مَا أوجِبُ لِحَامَّتِی، وَ أرْعَى لَهُمْ مَا أرْعَى لِخَاصَّتِی»
«و هر چه را برای نزدیکان خویش لازم و بایسته می‌دانم، برای آنان نیز لازم بدانم و هر چه را درباره خاصان خویش رعایت می‌کنم، برای آنان هم رعایت کنم.»
رعایت کردن به معنی دخالت کردن نیست؛ یعنی یک سلسله التزامات داشته باشیم.
عطا کردن قبل از سوال
امام سجاد در دعای 26 صحیفه سجادیه دربارۀ رعایت حال همسایگان و دوستان می‌فرماید:
«وَ إِعْطَاءِ مَا یجِبُ لَهُمْ قَبْلَ السُّؤَالِ»
«و دادن آنچه برای آنان ضروری است، پیش از درخواست.»
اگر ما اطلاع داشته باشیم که اطرافیان ما به چیزی نیاز دارند، باید قبل از درخواست برایشان فراهم کنیم. منظور از «یَجِبُ» اموری است که برای زندگی واجب و ضروری است. نباید اجازه دهیم که فرد برای رفع نیاز خود به ما مراجعه کند، بلکه باید آنچه را که می‌دانیم احتیاج دارد، خودمان به او پیشنهاد بدهیم.
تعادل اقتصادی از نگاه امام سجاد علیه‌السلام
در سبک زندگی اسلامی اساس بر قناعت و آزادگی است و اسلام توصیه می‌کند، با گرفتن وام، خفت و خواری را بر خود تحمیل نکنید، برخلاف سبک زندگی غربی که تمام زندگی خود را با وامهای سنگین تأمین می‌کنند.
«وَ قَوِّمْنِی بِالْبَذْلِ وَ الِاقْتِصَادِ، وَ عَلِّمْنِی حُسْنَ التَّقْدِیرِ، وَ اقْبِضْنِی بِلُطْفِک عَنِ التَّبْذِیرِ، وَ أَجْرِ مِنْ أَسْبَابِ الْحَلَالِ أَرْزَاقِی، وَ وَجِّهْ فِی أَبْوَابِ الْبِرِّ إِنْفَاقِی، وَ ازْوِ عَنِّی مِنَ الْمَالِ مَا یحْدِثُ لِی مَخِیلَةً أَوْ تَأَدِّیاً إِلَی بَغْی أَوْ مَا أَتَعَقَّبُ مِنْهُ طُغْیاناً»[5]
«خدایا، مرا به بخشیدن و میانه‌روی، مستقیم ساز و نیکو اندازه نگه داشتن را به من بیاموز و مرا به لطف خود از ولخرجی حفظ کن و روزی‌ام را از وسایل حلال جاری فرما و خرج کردنم را در راه های خیر و نیکی جهت ده و ثروتی که برای من خودبینی ایجاد کند یا به ستمگری کشاند یا به دنبال آن دچار طغیان و سرکشی شوم از من بگیر.»
امام سجاد علیه‌السلام از خدای سبحان طلب تعادل و میانه‌روی دارند. نه به خود سخت بگیریم و نه ولخرجی کنیم. برای خرج کردن مال، اسلام می‌گوید:«وَ وَجِّهْ فِی أَبْوَابِ الْبِرِّ إِنْفَاقِی»«و خرج کردنم را در راه‌های خیر و نیکی جهت ده.» خدایا، یاری‌ام کن خرج‌هایی داشته باشم که خیراتش وسیع و گسترده باشد و برنامۀ درستی برای خرج کردن داشته باشم که صرفاً به خانوادۀ من بازنگردد. خدایا، نگذار مالی وارد زندگی من شود که سبب تکبر من شود و روش و منش زندگی مرا تغییر دهد:«وَ ازْوِ عَنِّی مِنَ الْمَالِ مَا یحْدِثُ لِی مَخِیلَةً»«از من بگیر ثروتی را که برای من خودبینی ایجاد کند.»
همنشینی با فقرا
«اللَّهُمَّ حَبِّبْ إِلَی صُحْبَةَ الْفُقَرَاءِ»[6]
«بارخدایا، رفاقت و مصاحبت با فقیران را محبوب من قرار ده.»
امام سجاد علیه‌السلام در تعامل با دیگران از خدا می‌خواهند که مصاحبت با فقرا را برای ما محبوب گرداند. به عبارت دیگر، اموال دیگران نباید به چشم ما بیاید. اگر دیگران مالی هم دارند، باید بقای آن را برایشان از خدا بخواهیم؛ اما نباید به خاطر مال برای آنها ارزش قائل شویم.
درخواست صبر در همنشینی با فقرا
«اللَّهُمَّ حَبِّبْ إِلَيَّ صُحْبَةَ الْفُقَرَاءِ، وَ أَعِنِّي عَلَى صُحْبَتِهِمْ بِحُسْنِ الصَّبْرِ»
«بارخدایا، مصاحبت با فقیران را محبوب من گردان و مرا یاری ده به داشتن حُسن صبر در مصاحبت با ایشان.»
معمولا صبر را در مصیبت به کار می‌برند؛ اما از امام سجاد علیه‌السلام می‌آموزیم اگر از توان مالی بهره‌مندیم، در تعامل با فقرا باید صبور و متواضع باشیم و در مصرف تعادل داشته باشیم. اکنون در جامعه‌ای زندگی می‌کنیم که غنی و فقیر در کنار هم زندگی می‌کنند، باید مقاوم باشیم و در مقابل فقیر به شیوۀ متداول خود که ولخرجی است، عمل نکنیم.
تاریخ جلسه: 94/5/5 ـ جلسه 7
«برگرفته از بیانات استاد زهره بروجردی»
[1] . صحیفه سجادیه، دعای 22
[3]. صحیفه سجادیه، دعای 23
[4]. صحیفه سجادیه، دعای 26
[5]. صحیفه سجادیه، دعای 30
[6]. صحیفه سجادیه، دعای 30
