مقدمه
«بهداشت روان» یکی از مباحث اثرگذار در زندگی بشر بوده که امروزه مورد توجه بسیاری از افراد قرار گرفته است. برخی از روان‌شناسان، بهداشت روان را این‌گونه تعریف کرده‌اند:
«برخورداری فرد از ظرفیت‌ها و توانایی‌های خاص در جهت تطابق و سازش با تغییرات به وجود آمده در محیط پیرامون»
در محضر امام سجاد علیه‌السلام و در بستر صحیفه سجادیه به بررسی این موضوع خواهیم پرداخت:
سلامت روان به هنگام بروز بیماری
دعای پانزدهم صحیفه سجادیه دعایی‌ست که حضرت زمان بیماری یا بروز گرفتاری و اندوه قرائت می‌نمودند. در فراز چهارم این دعا آمده است:
«أَمْ وَقْتُ الْعِلَّةِ الَّتِی مَحَّصْتَنِی بِهَا وَ النِّعَمِ الَّتِی أَتْحَفْتَنِی بِهَا تَخْفِیفاً لِمَا ثَقُلَ بِهِ عَلَی ظَهْرِی مِنَ الْخَطِیئَاتِ وَ تَطْهِیراً لِمَا انْغَمَسْتُ فِیهِ مِنَ السَّیئَاتِ…»
«یا هنگام بیمارى (برای سپاس از تو سزاوارتر است) كه مرا با آن از گناهان جدا کرده و (در این زمان) نعمت‌هایی به من می‌بخشی. (علت بروز این بیماری این است که) گناهانى را كه پشت مرا سنگین كرده سبك نماید و از بدی‌هایى كه در آن فرو رفتهام پاكم سازد…»
در فرازهای قبل امام سجاد علیه‌السلام به خدای خویش عرضه داشتند: «پروردگارا! نمی‌دانم کدام زمان شایستگی بیشتری برای شکرگزاری دارد؛ زمان بیماری یا زمان سلامتی؟» و در ادامه به توصیف زمان سلامتی پرداختند. اکنون خصوصیات زمان بیماری را شرح می‌دهند.
بر خلاف تصور و عملکرد عموم افراد، نه تنها بیماری زمان شکایت و ناشکری نیست بلکه زمان شکرگزاری و تقویت حس رضایت است؛ چه بسا در این زمان شکر بیشتری لازم باشد.
فردی که از سلامت روان بهره‌مند است از چالش‌های زندگی به سلامت عبور کرده و مغلوب حوادث نخواهد شد. یکی از این چالش‌ها، بیماری است.
خصوصیات زمان بیماری
«مَحَّصْتَنِی بِهَا»
اولین توصیف حضرت از وقت بیماری، زمان تمحیص به معنای جداسازی از هر نقصی است. در زمان بیماری، فرد از امور نادرست بسیاری جدا می‌شود زیرا توانایی انجام آن‌ها را ندارد. دیدگاه صحیح نسبت به بیماری آن است که در این زمان خداوند بنده را به وسیله بیماری، از انجام امور ناپسند بر حذر داشته است. فردی که از سلامت روان بهره‌مند است یقین دارد بیماری زمان پیرایش و پاکسازی فرد از عیوب اخلاقی و رفتاری است.
«وَ النِّعَمِ الَّتِی أَتْحَفْتَنِی بِهَا»
در ادامه حضرت می‌فرمایند در زمان بیماری نعمات بسیاری به فرد اهدا می‌شود. با آن که فرد به بیماری مبتلاست لکن از جانب خداوند هدایای خاص معرفتی دریافت می‌کند که زمینه‌ساز هدایت او می‌شود. با این دید، سلامت و امنیت روان فرد در طول دوره بیماری حفظ خواهد شد.
مضارع بودن فعل «أَتْحَفْتَنِی» نشان می‌دهد که بیمار لحظه به لحظه از خدای سبحان هدیه دریافت می‌کند و ضمیر «یاء متکلم وحده» بیانگر آن است که هدیه هر بیمار با بیمار دیگر متفاوت می‌باشد؛ هدیه فردی توفیق شکر و هدیه دیگری شهود خاص است.
یکی از ارزشمندترین هدایای الهی، «انقطاع از خلق» است؛ به این معنا که فرد به این درک می‌رسد که هیچ کس جز خداوند توانایی امدادرسانی و رفع مشکل او را ندارد.
یکی دیگر از هدایایی که نصیب فرد بیمار می‌شود؛ بخشش گناهان و رسیدن به مقامات عالیه است که در عبارت بعد نیز به آن اشاره خواهد شد. روایت است که روزی رسول خدا صلی‌الله‌علیه‌وآله خطاب به اصحاب خود فرمودند: «کدام یک از شما دوست دارد که همیشه سالم باشد و بیمار نشود؟» پاسخ دادند: «همگی ما دوست داریم هیچگاه بیمار نشویم ای رسول خدا!» حضرت فرمودند: «می‌خواهید مانند حمار نادان باشید؟ آیا دوست ندارید از کسانی باشید که گناهان‌شان بخشوده می‌شود؟ به خدایی که جانم در دست اوست همانا فردی درجه‌ای در بهشت دارد که به واسطه انجام هیچ یک از اعمالش نمی‌تواند به آن برسد، بلکه تنها به واسطه صبر بر گرفتاری آن جایگاه را به دست آورده است…»[1]
«تَخْفِیفاً لِمَا ثَقُلَ بِهِ عَلَی ظَهْرِی مِنَ الْخَطِیئَاتِ وَ تَطْهِیراً لِمَا انْغَمَسْتُ فِیهِ مِنَ السَّیئَاتِ»
خصوصیت دیگر زمان بیماری در کلام امام معصوم، بخشودگی گناهان است. بیماری، فرصتی ست برای سبک شدن بار گناهان فرد و تطهیر او از ناپاکی‌ها.
بیماری، فرصتی‌ست برای بازبینی اعمال و رفتار در گذشته، اقدام جدی برای توبه و اصلاح در آینده.
ثمره داشتن دیدگاه صحیح نسبت به بیماری
دیدگاه صحیح و زیبا نسبت به بیماری موجب می‌شود که فرد سازگار با بیماری شده و با دریافت هدایت الهی، به سلامت از گرفتاری به وجود آمده در زندگی خویش عبور کنند. همچنین به سبب بروز بیماری با خداوند و اطرافیان خویش درگیر نبوده و در کمال رضایت این دوران را سپری می‌کند. صبوری و خویشتن‌داری در زمان بیماری، موجب کسب اجر الهی است.
با چنین دیدگاهی، چه بسا زمان بیماری نسبت به زمان عافیت، فرصت مناسب‌تری برای شکرگزاری از خداوند باشد.
البته ما همواره طالب عافیت و سلامتی از خداوند بوده و هرگز در ادعیه وارده از سوی معصومین، مأمور به درخواست بیماری و گرفتاری نشدیم لکن اگر بیماری یا گرفتاری پیش آمد داشتن چنین دیدگاهی نشانه سلامت روان فرد است.
بیماری، یک فرصت طلایی!
در فراز ششم دعای پانزدهم صحیفه سجادیه آمده است:
«وَ حَبِّبْ إِلَی مَا رَضِیتَ لِی وَ یسِّرْ لِی مَا أَحْلَلْتَ بِی وَ طَهِّرْنِی مِنْ دَنَسِ مَا أَسْلَفْتُ»
«و آن چه برای من پسندیده‌ای محبوب من قرار بده و آنچه برایم فرو آورده‌ای برایم آسان گردان و مرا از آلودگی‌های پیشین پاک نما!»
فردی که از نظر روان و فکر سلامت باشد از هر وضعیت و شرایطی بهترین استفاده را کرده و بیشترین بهره را می‌برد. بیماری یکی از زمان‌هایی‌ست که با وجود سلامت روان، بهترین استفاده را می‌توان از آن داشت.
«حَبِّبْ إِلَی مَا رَضِیتَ لِی»
امام سجاد علیه‌السلام در این فراز از خدای سبحان درخواست می‌کنند که این بیماری را که با حکمت الهی برای او مقدر شده، محبوب او قرار داده و همان‌طور که انسان از هم‌نشینی با محبوب خود لذت می‌برد؛ زمان بیماری نیز برای این فرد لذت‌بخش باشد.
یکی از علمای قم، از بیماری با عنوان «مهمان» یاد می‌کرد. زمانی که دیگران جویای احوال او می‌شدند پاسخ می‌داد: «فعلا مهمان دارم!» با وجود چنین دیدگاهی انسان حتی از دوره بیماری خود لذت می‌برد و گرفتار افسردگی، ناامیدی و… نخواهد شد. این معنای بهداشت روان است.
«یسِّرْ لِی مَا أَحْلَلْتَ بِی»
در ادامه، حضرت آسانی و سهولت گذران این دوران را از خداوند طلب می‌کنند زیرا می‌داند اولین نفر و آخرین نفری نیست که گرفتار این مشکل شده است و تنها چیزی که او را متمایز از سایرین می‌نماید موفقیت یا عدم موفقیت او در این آزمون الهی‌ست.
فردی که از سلامت روان برخوردار است، از زیر بار مشکلات فرار نمی‌کند؛ بلکه آن را پذیرفته و تا برطرف شدن آن مقاومت می‌نماید و از خدای خویش می‌خواهد که طی این مسیر را برای او آسان نماید.
«طَهِّرْنِی مِنْ دَنَسِ مَا أَسْلَفْتُ»
امام سجاد علیه‌السلام بیماری را زمان پاک شدن از آلودگی‌ها می‌دانند. «دنس» به معنای چرک و متفاوت با «رجس» به معنای نجاست است. گاهی برخی از امور حرام نبوده لکن با شأن و جایگاه انسانیت نیز سازگار نمی‌باشد؛ مانند اعتراض، ناشکیبایی ،خرده‌گیری و… . بنده در این فراز پاک شدن از چنین آلودگی‌هایی را از خدای خویش درخواست می‌کند تا زمانی که بیماری او مرتفع شد؛ روح او نیز مصفا شده باشد.
واقع نگری، اصل سلامت روانی
فردی که از سلامت روان برخوردار است توان خود را در حد واقعی دیده و بیش از آن یا کمتر از آن از خود توقع ندارد.به همین دلیل در عبارات پایانی این دعا، از خدای سبحان طلب عافیت و سلامتی می‌کند:
درخواست سلامتی و عافیت همراه با عفو الهی
در فراز ششم دعای پانزدهم صحیفه سجادیه آمده است:
«وَ أَوْجِدْنِی حَلَاوَةَ الْعَافِیةِ وَ أَذِقْنِی بَرْدَ السَّلَامَةِ وَ اجْعَلْ مَخْرَجِی عَنْ عِلَّتِی إِلَى عَفْوِكَ»[1]
«و شیرینى تندرستى را برایم پدید آور و گوارائى سلامتى را بمن بچشان و بیرون شدن از بیماری را به سوی عفو و بخششت قرار ده»
بنده ادعای تحمل بیماری و طولانی شدن دوره عافیت را نداشته و از خداوند درخواست بیماری پیاپی و دشوار نمی‌کند؛ بلکه ضمن صبوری و حسن استفاده از زمان بیماری، از خدای سبحان درخواست سلامتی و عافیت دارد. همچنین از او می‌خواهد که نتیجه و عاقبت رفع این بیماری همراه با بخشودگی گناهانش باشد.
گاهی اوقات علت بیماری، گناهانی ست که فرد مرتکب شده است. بنده از خدای سبحان درخواست می‌کند که رفع بیماری همراه با رفع علت آن باشد یعنی آن گناه از پرونده اعمال فرد پاک شود و با توبه کردن، فرد دیگر مرتکب آن گناه نشود.
گاهی علت بیماری، استرس و فشار عصبی بسیار است که ریشه آن زودرنجی، خرده‌بینی (تمرکز بر جزئیات بی‌اهمیت) و… است. بنده از خدای خویش می‌خواهد که ضمن بهبود بیماری، نقایص رفتاری و ذهنی او نیز مرتفع شود.
درخواست امام سجاد علیه‌السلان نشان می‌دهد که همه افراد قابلیت رسیدن به چنین دیدگاه و کسب سلامت روان را دارند وگرنه حضرت درخواست این امور را به افراد آموزش نمی‌دادند.
تاریخ جلسه: 98.7.15 ـ جلسه 2
«برگرفته از بیانات استاد زهره بروجردی»
[1] «أَیكُمْ یحِبُّ أَنْ یصِحَّ وَ لَا یسْقَمَ قَالُوا كُلُّنَا یا رَسُولَ اللَّهِ فَقَالَ أَ تُحِبُّونَ أَنْ تَكُونُوا كَالْحَمِیرِ الضَّالَّةِ أَ لَا تُحِبُّونَ أَنْ تَكُونُوا أَصْحَابَ الْكَفَّارَاتِ وَ الَّذِی نَفْسِی بِیدِهِ إِنَّ الرَّجُلَ لَتَكُونُ لَهُ دَرَجَةٌ فِی الْجَنَّةِ مَا یبْلُغُهَا بِشَیءٍ مِنْ عَمَلِهِ وَ لَكِنْ بِالصَّبْرِ عَلَى الْبَلَاءِ…»، ارشادالقلوب الی الصواب(للدیلمی)، ج 1، ص 42
