در بحث خانواده چند موضوع بررسی می‌شود:
- تشکیل خانواده
- تحکیم خانواده
- رشد خانواده
ضرورت رشد، تعالی و تحکیم خانواده
معمولاً نسبت به موضوع اول هر یک از ما توجه بسیاری داریم؛ هم برای تشکیل خانواده جوانان‌مان دعا می‌کنیم و هم هر اقدام صحیحی لازم باشد انجام می‌دهیم، اما عموماً زمانیکه خانواده منعقد شد نسبت به دو موضوع دیگر فعالیت خاصی را ضروری نمی‌دانیم و تصور می‌کنیم خانواده به خودی خود مستحکم است و آسیبی به آن وارد نمی‌شود و در ارتباط با رشد و تعالی خانواده نیز ضرورتی برای رشد احساس نمی کنیم.
بحث سوم کاملا از موضوع کلاس خارج است، موضوع ما تعالی خانواده نیست بلکه تحکیم خانواده است، تحکیم را گرچه خدای سبحان به واسطه عقد منعقد کرده است اما این تحکیم در گذر زمان افکار و گفتار و رفتار می‌تواند رو به فزونی رود یا خدای نکرده رو به تزلزل. کم نیستند خانواده‌هایی که ابتدا متزلزل شدند و بعد فرو پاشیدند، از طرفی بسیاری از خانواده‌ها ابتدا استحکام لازم را نداشتند اما با بکارگیری امور مناسب از استحکام لازم بهره‌مند شدند.
بنابراین اولاً باید باور کنیم که نهاد خانواده علی الدوام و در هر مقطعی نیاز به تقویت و تحکیم دارد و مستغنی از تحکیم نیست و این امر اختصاص به جوانان ندارد.
ثانیا باور کنیم در این تحکیم هر یک از ما نقشی اساسی داریم و مسئولیت تحکیم را تنها به یک نفر در خانواده واگذار نکنیم، زوجین به عنوان هسته اولیه خانواده نقش آفرین هستند و هر یک از فرزندان در هسته بعد.
ثالثاً باید ضرورت این تحکیم را احساس کنیم و گمان نکنیم که خانواده خود به خود مستحکم است، همانطور که اگر بنایی ساخته شود برای بقای خود بعد از گذشت زمان نیاز به بازسازی و تحکیم دارد و نباید به حال خود رها گردد خانواده نیز نیاز به تحکیم دارد و این تحکیم باید طبق نظر متخصص (شریعت) صورت گیرد همچنانکه هرکاری باید با نظر متخصص پیش رود. با مراجعه به سقاخانه معرفتی اهل‌بیت می‌توانیم راه صحیح این تحکیم را بیاموزیم و بر طبق آن عمل کنیم.
ضرورت نگرش صحیح و اجرای صحیح
مباحث نظری و عملی در مبحث خانواده
در تحکیم خانواده برخی مباحث نظری و شناختی است و برخی عملی و اجرایی.
مباحث نظری را بر اجرایی مقدم می‌کنیم زیرا مرتبه افکار بسیار ارزشمندتر از مرتبه رفتار است، رفتار ما در بسیاری از موارد از افکارمان تراوش می‌کند، ثمره افکار ما رفتار ما است به همین جهت باید ابتدا فکرمان را نسبت به خانواده اصلاح کنیم و بدانیم خانواده چگونه جایگاهی است و بعد از آن وارد عرصه اجراییات شویم. اجرای صحیح بدون نگرش مثبت ثمره لازم را ندارد، همان طور که نگرش مثبت بدون اجرای صحیح نیز بی‌فایده است، در عرصه نگرش و اجرا باید از بعضی نگرش‌ها پرهیز کنیم و به بعضی نگرش‌ها و اجراییات ملتزم باشیم.
خانواده جایگاهی برای آرامش
قرآن خانواده را به عنوان جایگاه آرامش طرفین ذکر کرده است گرچه آرامش غایت نیست بلکه مقدمه است زیرا زمانیکه آرامش جریان داشته باشد امکان یادگیری و خدمات‌رسانی و تصمیم‌گیری صحیح وجود خواهد داشت.
سکوی بسیاری از پرش‌ها آرامشی است که باید در خانواده وجود داشته باشد، قرآن این آرامش را با عبارت «لِتَسْكُنُوا إِلَيْهَا»[1] «تا در کنار آنان آرامش یابید» عنوان می‌کند. بعضی از مفسرین در ذیل آیه می‌گویند: «إِلَيْهَا» به زن یا نفس بر می‌گردد بنابراین هر یک از دو طرف، آرامش بخش دیگری هستند.
مطلوب ما از خانواده صرفاً خوشی نیست بلکه خوشبختی است، خانواده‌ای که دنیای سالمی دارد بالتبع آخرت زیبایی در انتظار او است.
حق زوجین نسبت به یکدیگر
در محضر حضرت امام سجاد علیه السلام در رساله حقوق زمانیکه صحبت از حق زوجین می‌شود حضرت می‌فرمایند:
«كُلُّ وَاحِدٍ مِنْكُمَا يَجِبُ أَنْ يَحْمَدَ اللَّهَ عَلَى صَاحِبِهِ وَ يَعْلَمَ أَنَّ ذَلِكَ نِعْمَةٌ مِنْهُ»[2]
«هر یک از زوجین در خانواده باید بابت وجود طرف مقابل حامد خدای سبحان باشد»
(یعنی طرف مقابل را نعمت خداوند در زندگی ببیند) و بداند یکی از بزرگترین نعمات خدای سبحان نعمت تشکیل خانواده است.
در ادامه حضرت می‌فرمایند:
«َوَجَبَ أَنْ يُحْسِنَ صُحْبَةَ نِعْمَةِ اللَّهِ وَ يُكْرِمَهَا وَ يَرْفَقَ بِهَا»
«واجب است که با این نعمت خدا، خوشرفتاری کند و او را احترام دارد و با او بسازد و ملایمت کند»
اگر نگرش به خانواده این باشد که خانواده نعمت بزرگی است که در اختیار افراد قرار گرفته است هزینه آن را نیز پرداخت می‌کنیم. این هزینه مصاحبت زیبا و صحیحی است که با نعمات باید داشت و اکرام لازمی است که نسبت به نعمات باید به جا آورد و به نعمت به عنوان امری مقدس نگاه کرد و مدارای لازم را نسبت به آن داشت. در این صورت از نعمت لذت می‌بریم و نگاه ما به خانواده به عنوان فضایی لذت بخش خواهد بود.
شکر حضور در فضای خانواده
زمانیکه مقدس بودن فضای خانواده را باور کنیم بابت حضور در فضای خانواده و خدمت به خانواده شاکر خواهیم بود و همانطور که برای زیارت اماکن مقدسه اشتیاق خاصی داریم برای حضور در فضای خانواده نیز شوق داریم گرچه این حضور نیازمند صرف هزینه مالی، جانی و زمانی است. دیدگاه نعمت بودن خانواده سبب می‌شود خدمات رسانی‌هایمان در نهاد خانواده از سر جبر و اجبار نباشد بلکه از سر لذّت و اختیار باشد.
بیت المقدس خانواده
اگر به بنده گفته شود خانواده را با یک کلمه بیان کن می‌گویم از دیدگاه من خانواده بیت المقدس است، بیتی که بنیانگزار آن خداوند است همچنانکه می‌فرماید: «جَعَلَ بَيْنَكُمْ مَوَدَّةً وَرَحْمَةً»[3] «در میانتان مودّت و رحمت قرار داد» و کانونی است که تمام ارزش ها در آن شکل می‌گیرد.
امام صادق علیه‌السلام می‌فرمایند:
«إِذَا أَنْعَمَ اللَّهُ عَلَى عَبْدِهِ بِنِعْمَةٍ فَظَهَرَتْ عَلَيْهِ سُمِّيَ حَبِيبَ اللَّهِ مُحَدِّثاً بِنِعْمَةِ اللَّهِ وَ إِذَا أَنْعَمَ اللَّهُ عَلَى عَبْدٍ بِنِعْمَةٍ فَلَمْ تَظْهَرْ عَلَيْهِ سُمِّيَ بَغِيضَ اللَّهِ مُكَذِّباً بِنِعْمَةِ اللَّهِ.»[4]
«خدا به بنده‌اش نعمتی داد و این نعمت بر فرد ظاهر و آشکار است ( نعمت خانواده)، وقتی این نعمت بر فرد آشکار می شود نام او دوست خدا است، نام او بازگو کننده نعمات الهی است ( حرف نعمتهایش را می زند با عملش دارد اعلام می کند این عمل را دارم) ولی وقتی خدا یک نعمتی را به بنده‌ای داد ( خانواده) اصلا این نعمت در فرد تاثیری ندارد( به خاطر خانواده رعایت لازم را ندارد جایی برود یا نرود) اسمش دشمن خدا نامیده می شود ( از طریق اظهار یا کتمان یک نعمت می شود یک عنوان زیبا یا نازیبا بر من بار شود ) نام دیگرش تکذیب کننده نعمت خدا است این نعمت را به عنوان نعمت قبول ندارد.
همه ما عناوین زیبا را می‌پسندیم اما از بعضی زیبایی‌ها غافلیم به عنوان مثال نمی‌دانستیم که خانواده می‌تواند فضایی باشد که این جایگاه زیبا را داشته باشد.
نقش امین خانواده
بنابراین خانواده ابتدا نعمت است و سپس امانتی است که در اختیارمان قرار گرفته است و ما نه بر زوجین و نه فرزندان هیچ گونه مالکیتی نداریم بلکه نقش ما امینی است که امانتی به او سپرده شده است، بنابراین همانطور که امین باید آداب و وظایف امانتداری را رعایت کند و نمی‌تواند هر رفتاری با امانت داشته باشد ما نیز باید امانت‌دار نعمت خانواده باشیم تا خانواده از هرگونه آسیبی مصون بماند.
امانتداری ما نسبت به نعمت خانواده اکرامی است که خدای سبحان نسبت به ما مبذول داشته است؛ ما را امین امانت دانسته و امانت خانواده را در اختیارمان قرار داده است، این دیدگاه سبب می‌شود آنچه که خداوند از ما خواسته در زندگی اعمال کنیم نه آنچه طبق میل و خواست خود صلاح می‌دانیم.
همراهی موقت
نگاه دیگر ما به خانواده این است که دوران همراهی ما با تمامی اعضای خانواده موقتی است نه دایمی، گر چه اگر سعی در حفظ خانواده داشته باشیم و در این راه تمام تلاش‌مان را مبذول کنیم در آینده سایر اعضای خانواده همراهی با ما را خود نیز انتخاب خواهند کرد.
هدیه خداوند به خانواده
خداوند خود کامل است و عطایی که در آغاز تشکیل خانواده در اختیار زوجین قرار می‌دهد نیز کامل است، عطایی کامل جامع و به دور از هر گونه نقص و ایرادی. عطیه و هدیه خدای سبحان به خانواده مودّت و رحمت است همچنانکه قرآن می‌فرماید:
«جَعَلَ بَيْنَكُمْ مَوَدَّةً وَرَحْمَةً»[5]
رحمت را حُب قلبی معنا کرده‌اند و مودّت را اظهار محبت.
برخی مفسرین می‌فرمایند: رحمت در ارتباط با فرزندان است و مودّت در ارتباط میان زوجین.
اما از آنجا که زوجین قدر و منزلت این عطیه را به خوبی ادراک نمی‌کنند در گذر زمان آنرا از دست داده یا بهره کمتری از آن می‌برند.
آنچه برای تحکیم بنیان خانواده می‌آموزیم برای پایداری اولیه این عطیه است و آسیب‌هایی که به بنیاد خانواده وارد می‌شود به دلیل بی‌توجهی به این عطیه است.
نقش دعا در تحکیم خانواده
در کنار شناخت صحیح از خانواده و جایگاه آن امر دیگری بسیار حایز اهمیت است و آن دعای دعای دائمی است.
باید باور کنیم برای تحکیم نهاد خانواده هیچ یک از شناخت و اجرای آموزش‌ها به تنهایی کفایت نمی‌کند بلکه تحکیم نهاد خانواده نیازمند دعای تمام افراد خانواده است. اینکه در بسیاری از خانواده‌ها بعد از گذشت سالهایی خوب و همراه با لذت و خوشی ناگهان شکافی ایجاد می‌شود به دلیل غفلت از این امر است تا آنجا که توصیه شده بعد از نمازهای یومیه بانوی خانه موظف به دعا برای همسرش است. گرچه ما تنها به سلامت و تحکیم خانواده قناعت نمی‌کنیم بلکه می‌خواهیم ساختار رفتاری و فکری خانواده‌مان به قدری صحیح باشد که الگو و نمونه‌ای در میان خوبان عالم باشد تا حدی که دیگر خوبان به ما اقتدا کنند همچنانکه در ادعیه قرآنی آمده:
«رَبَّنَا هَبْ لَنَا مِنْ أَزْوَاجِنَا وَذُرِّيَّاتِنَا قُرَّةَ أَعْيُنٍ وَاجْعَلْنَا لِلْمُتَّقِينَ إِمَامًا»[6]
« پروردگارا! از همسران و فرزندانمان مایه روشنی چشم ما قرارده، و ما را برای پرهیزگاران پیشوا گردان!»
در قرآن از لسان حضرت نوح علیه‌السلام نیز بیان شده:
«رَبِّ اغْفِرْ لِي وَلِوَالِدَيَّ وَلِمَنْ دَخَلَ بَيْتِيَ مُؤْمِنًا وَلِلْمُؤْمِنِينَ وَالْمُؤْمِنَاتِ»[7]
«پروردگارا! مرا، و پدر و مادرم و تمام کسانی را که با ایمان وارد خانه من شدند، و جمیع مردان و زنان باایمان را بیامرز»
منظور از «لِمَنْ دَخَلَ بَيْتِيَ مُؤْمِنًا» خانواده است.
دعا درخواست دانی از عالی است به جهت عجز و نیاز دانی.
دعا کننده باور دارد هر لحظه عاجز و نیازمند است و در معرض آسیب قرار دارد و برای مصونیت و پیشگیری از آسیب باید از تقویت لازم برخوردار شود. خوبی و سلامت خانواده امری نیست که از آن به عنوان شانس یاد کرد بلکه به دلیل توجه، توسل و دقت نظرهای لازمی است که در مواقع خاص به کار گرفته شده است.
خانواده سکوی پرش و رشدی است که از جانب خدای سبحان تدارک دیده شده است از همین رو مقدس‌ترین افعال را می‌توان در فضای خانواده انجام داد.
تاریخ جلسه: 98/4/11- جلسه 1
«برگرفته از بیانات استاد زهره بروجردی»
[1] – سوره روم، آیه 21
«وَمِنْ آيَاتِهِ أَنْ خَلَقَ لَكُمْ مِنْ أَنْفُسِكُمْ أَزْوَاجًا لِتَسْكُنُوا إِلَيْهَا وَجَعَلَ بَيْنَكُمْ مَوَدَّةً وَرَحْمَةً ۚ إِنَّ فِي ذَٰلِكَ لَآيَاتٍ لِقَوْمٍ يَتَفَكَّرُونَ»
«و از نشانه‌های او اینکه همسرانی از جنس خودتان برای شما آفرید تا در کنار آنان آرامش یابید، و در میانتان مودّت و رحمت قرار داد؛ در این نشانه‌هایی است برای گروهی که تفکّر می‌کنند!»
[2]– تحف العقول، النص، ص: 262
[3] – سوره روم، آیه 21
[4] – الكافي (ط – الإسلامية)، ج6، ص: 438
[5] – سوره روم، آیه 21
[6] – سوره فرقان، آیه 74
[7] – سوره نوح، آیه 28
