مثبت نگری هنگام ارتکاب معصیت
«سَابِقُوا إِلَى مَغْفِرَةٍ مِّن رَّبِّكُمْ وَجَنَّةٍ عَرْضُهَا كَعَرْضِ السَّمَاء وَالْأَرْضِ أُعِدَّتْ لِلَّذِينَ آمَنُوا بِاللَّهِ وَرُسُلِهِ ذَلِكَ فَضْلُ اللَّهِ يُؤْتِيهِ مَن يَشَاءُ وَاللَّهُ ذُو الْفَضْلِ الْعَظِيمِ»[1]
«(براى رسيدن) به آمرزشى از پروردگارتان و بهشتى كه پهنايش چون پهناى آسمان و زمين است (و) براى كسانى آماده شده كه به خدا و پيامبرانش ايمان آوردهاند بر يكديگر سبقت جوييد اين فضل خداست كه به هر كس بخواهد آن را مىدهد و خداوند را فزونبخشى بزرگ است.»
زمانی سخن از مغفرت می‌شود که سیئه‌ای صورت گرفته باشد و نقصانی در بین باشد. مثبت‌نگری در این هنگام آن است که انسان ناامید نشود و به دنبال راهکاری برای رفع معصیت باشد و برای نیل به کمال اقدام کند. از دیدگاه قرآن نه تنها باید به جهت رفع معصیت و نیل به کمال اقدام کرد بلکه باید سبقت در آن داشت.
مثبت نگری در انفاق
«الَّذِينَ يَبْخَلُونَ وَيَأْمُرُونَ النَّاسَ بِالْبُخْلِ وَمَن يَتَوَلَّ فَإِنَّ اللَّهَ هُوَ الْغَنِيُّ الْحَمِيدُ»[2]
«همانان كه بخل مىورزند و مردم را به بخل ورزيدن وامىدارند و هر كه روى گرداند قطعا خدا بىنياز ستوده است»
گروهی به شدت منفی نگر هستند و نسبت به موجودی‌شان بخل می‌ورزند. این افراد نه تنها نسبت به بذل مالشان بخیل هستند بلکه نسبت به بذل عاطفه، علم و… نیز بخل می‌ورزند. آنان گمان می‌کنند مصرف موجودی موجب کاهش آن می‌شود به عنوان مثال گمان می‌کنند اگر جسم و جان برای عبادت خداوند مصرف شود فرسایش می‌یابد.
تصور اشتباه دیگر اینکه آنان از بیان جملات محبت آمیز به یکدیگر دریغ می‌کنند و تصور می‌کنند بیان آن موجب بالارفتن توقع طرف مقابل می‌شود و یا بازتاب بدی را خواهد داشت، غافل از آنکه آنچه خداوند به انسان عطا کرده امانتی الهی است و هرگاه اراده کند آنرا باز پس می‌گیرد و اگر بخواهد آنرا فزونی می‌دهد.
مثبت نگری در جزئیات امور
«يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا إِذَا قِيلَ لَكُمْ تَفَسَّحُوا فِي الْمَجَالِسِ فَافْسَحُوا يَفْسَحِ اللَّهُ لَكُمْ وَإِذَا قِيلَ انشُزُوا فَانشُزُوا يَرْفَعِ اللَّهُ الَّذِينَ آمَنُوا مِنكُمْ وَالَّذِينَ أُوتُوا الْعِلْمَ دَرَجَاتٍ وَاللَّهُ بِمَا تَعْمَلُونَ خَبِيرٌ»[3]
«اى كسانى كه ايمان آوردهايد چون به شما گفته شود در مجالس جاى باز كنيد پس جاى باز كنيد تا خدا براى شما گشايش حاصل كند و چون گفته شود برخيزيد پس برخيزيد خدا [رتبه] كسانى از شما را كه گرويده و كسانى را كه دانشمندند [بر حسب] درجات بلند گرداند و خدا به آنچه مىكنيد آگاه است»
در مثبت نگری توصیه شده نگاهمان نسبت به جزئی‌ترین امور زیبا باشد زیرا کمترین کار می‌تواند ما را از بیشترین کمالات بهره‌مند کند.
قرآن به مومنین می‌فرماید: در مجالس به یکدیگر جا دهید تا به شما وسعت وجودی داده شود و از کمالاتی که انتظار دارید بهره ببرید، جادادن گرچه ظاهرا امری کوچک و ناچیز است اما خداوند آنرا ناچیز نمی‌داند و جزای زیادی برای آن در نظر گرفته است.
مثبت نگری هنگام فقر و نداری
«لِيُنفِقْ ذُو سَعَةٍ مِّن سَعَتِهِ وَمَن قُدِرَ عَلَيْهِ رِزْقُهُ فَلْيُنفِقْ مِمَّا آتَاهُ اللَّهُ لَا يُكَلِّفُ اللَّهُ نَفْسًا إِلَّا مَا آتَاهَا سَيَجْعَلُ اللَّهُ بَعْدَ عُسْرٍ يُسْرًا»[4]
«بر توانگر است كه از دارايى خود هزينه كند و هر كه روزى او تنگ باشد بايد از آنچه خدا به او داده خرج كند خدا هيچ كس را جز (به قدر) آنچه به او داده است تكليف نمىكند خدا به زودى پس از دشوارى آسانى فراهم مىكند.»
در مثبت نگری قرآن توصیه می‌کند هنگام فقر و نداری افراد توانمندی خویش را مصرف کنند و بر فقر و نداری تمرکز نکنند.
اکثر افراد دارایی را فقط مال و امور مادی می‌دانند و امور غیر مادی را دارایی محسوب نمی‌کنند درحالیکه هر چه در توان انسان است مال محسوب می‌شود به عنوان مثال قدرت بیان، هنر‌نویسندگی، عاطفه و … دارایی انسان محسوب می‌شود.
قران در جایی دیگر می‌فرماید: «وَ مَا اللَّهُ يُريدُ ظُلْماً لِلْعِباد»[5] خداوند به هیچ کس ظلم نکرده و همگان را از عدل خویش بهره‌مند کرده و به هر یک عطایی بخشیده است، کافی است هرکس نعمات خاصی که خداوند به او بخشیده را کشف کند و آنرا به کار گیرد.
زیارت حضرات معصومین علیهم‌السلام فرصتی برای به فعلیت در آمدن استعدادهای نهفته است، آنکه در شرایط عادی قدرت بیان احساس و ارادت خویش به معصومین را ندارد در هنگام زیارت بر آن بزرگواران سلام می‌دهد و آنان را مورد خطاب قرار می‌دهد و محبت خویش را به آنان عرضه می‌دارد.
مثبت نگری نسبت به خدای سبحان
مثبت نگری در ارتباط با خداوند نیز باید وجود داشته باشد، بنده باید حسن ظن به خدای سبحان داشته باشد و علی الدوام گمان خیر برد.
در روایت آمده میزان حسن ظن به خداوند به میزان خوف بنده از خداوند مرتبط است.
امیرالمومنین علیه‌السلام در نامه‌ای به محمد بن ابی‌بکر می‌فرمایند:
«فَإِنَّ الْعَبْدَ إِنَّمَا يَكُونُ حُسْنُ ظَنِّهِ بِرَبِّهِ عَلَى قَدْرِ خَوْفِهِ مِنْ رَبِّهِ وَ إِنَّ أَحْسَنَ النَّاسِ ظَنّاً بِاللَّهِ أَشَدُّهُمْ خَوْفاً لِلَّهِ»[6]
«بنده گمان نيك به پروردگار خود بدان اندازه برد كه از او بترسد، و نيكو گمانتر مردمان به خدا كسى است كه ترس وى از خدا بيشتر باشد.»
گاهی انسان بدون هیچ گونه مراقبه‌ای رجای به خداوند دارد غافل از آنکه رجا بدون مراقبه مفهومی ندارد.
میرزا جواد آقای ملکی تبریزی رحمة‌الله‌علیه می‌فرمایند: رجا زمانی است که کشاورز زمینی را شخم بزند، بذر مناسب را بکارد، آنرا آبیاری کرده و پیوسته از آن مراقبت نماید در این صورت هنگام فرا رسیدن محصول می‌تواند انتظار محصولی خوب را داشته باشد اما از دیدگاه عرف آنکه بدون هیچ تلاشی در انتظار محصولی خوب است نادان محسوب می‌شود.
مثبت نگری در خیرات
«افْعَلِ الْخَيْرَ وَ لَا تُحَقِّرْ مِنْهُ شَيْئاً فَإِنَّ قَلِيلَهُ كَثِيرٌ وَ فَاعِلَهُ مَشْكُورٌ.»[7]
در مثبت‌نگری هیچ خیری را هر چند اندک باشد نباید کوچک و خرد شمرد زیرا مقدار کم آن هم بسیار زیاد است.
به عنوان مثال قرآن زنده کردن یک نفر را زنده کردن تمام افراد محسوب کرده است خواه این احیا احیای ظاهری باشد یا احیای با معارف و حقایق دینی.
در ثواب برخی اعمال داریم فلان عمل یا فلان عبادت به قدری برکت دارد که علاوه بر آنکه گناهان فاعل کار بخشیده می‌شود گناهان پدر و مادرش نیز مورد بخشش قرار می‌گیرد.
مثبت نگری هنگام ارتکاب معاصی
«فَبَعَثَ اللّهُ غُرَابًا يَبْحَثُ فِي الأَرْضِ لِيُرِيَهُ كَيْفَ يُوَارِي سَوْءةَ أَخِيهِ قَالَ يَا وَيْلَتَا أَعَجَزْتُ أَنْ أَكُونَ مِثْلَ هَذَا الْغُرَابِ فَأُوَارِيَ سَوْءةَ أَخِي فَأَصْبَحَ مِنَ النَّادِمِينَ»[8]
«پس خدا زاغى را برانگيخت كه زمين را مىكاويد تا به او نشان دهد چگونه جسد برادرش را پنهان كند (قابيل) گفت واى بر من آيا عاجزم كه مثل اين زاغ باشم تا جسد برادرم را پنهان كنم پس از (زمره) پشيمانان گرديد.»
قابیل با آنکه اولین قتل تاریخ را مرتکب شد اما خداوند اجازه یأس و ناامیدی را به او نداد و برای نجات او از سرگردانی، کلاغی را فرستاد تا به او آموزش دهد چگونه برادرش را دفن کند.
انسان در صورت ارتکاب معصیت و حیرانی و سرگردانی هم باید مثبت نگر باشد تا به راهکاری نجات‌بخش دست یابد. قتل برادر با اینکه سیئه‌ای عظیم است اما خداوند اجازه ناامیدی را به قابیل نداد و راهکاری برای دفن برادر در اختیار او قرار داد.
مثبت نگری هنگام مواجهه با خطای دیگران
یکی از توانمندی‌هایی که از لوازم مثبت نگری است توانایی گذشت از خطا و اشتباه دیگران است.
قرآن کریم می‌فرماید:
«وَ لْيَعْفُوا وَ لْيَصْفَحُوا أَ لا تُحِبُّونَ أَنْ يَغْفِرَ اللَّهُ لَكُمْ وَ اللَّهُ غَفُورٌ»[9]
«بايد عفو كنند و چشم بپوشند؛ آيا دوست نمىداريد خداوند شما را ببخشد؟!»
گاهی اوقات به قدری از دیگران کینه به دل داریم که با خود می‌گوییم تا زمانیکه سرمان به سنگ لحد نخورد از آنان نمی‌گذریم درحالیکه آن زمان دیگر فرصتی برای گذشت نیست.
در روایت آمده است: گر چه ملامت کردن دیگران مذموم است اما کینه در دل داشتن بسیار مذموم‌تر از آن است. بهترین کار گذشت از اذیت و آزار دیگران است.
مثبت‌نگری از ملزومات صدق مومن است،
هنگام تشیع جنازه مستحب است مومنین در ارتباط با میت گواهی دهند:
«اللَّهُمَّ إِنَّا لَا نَعْلَمُ مِنْهُ إِلَّا خَيْرا» [10]
«خدایا! ما غیر از خوبی از او نمی‌دانیم»
این امر هنگامی صادق است و کذب محسوب نمی‌شود که انسان اذیت‌های دیگران را خیری از جانب آنان بداند و باور کند آزار آنان موجب رشد و کمال و سلوک او شده است.
مراحل رسیدن به مثبت نگری
برای ایجاد مثبت‌نگری طی کردن مراحلی لازم است.
شناسایی توانمندی‌ها
ابتدا انسان باید توانمندی‌های خود را شناسایی کند
به عنوان مثال برخی افراد توانایی حفظ مطالب را دارند و برخی توانایی درک آن را. هر یک در استعدادی که از آن بهره‌مندند باید تلاش کنند و در این راه ناامید نشوند.
شروع به کار کردن و ناامید نشدن
احساس ناتوانایی و ناامیدی از خطوات شیطان است همچنانکه قرآن می‌فرماید:
«الشَّيْطانُ يَعِدُكُمُ الْفَقْر»[11]
«شیطان شما را وعده فقر و نداری می‌دهد»
به همین جهت توصیه شده قبل از آغاز کار «بسم الله» گفته شود زیرا کاری که با نام خدا آغاز می‌شود با فاعلیت خداوند صورت می‌گیرد پس در ظاهر بنده فاعل و انجام دهنده کار است اما در واقع وسیله‌ای است که تحت اراده خداوند کار را آغاز می‌کند. در این صورت احساس یأس و ناامیدی هرگز بر انسان غلبه نخواهد کرد.
به اتمام رساندن کار و رها نکردن آن
امیرالمومنین علیه‌السلام می‌فرمایند:
«قَلِيلٌ تَدُومُ عَلَيْهِ خَيْرٌ مِنْ كَثِيرٍ مَملُول» [12]
«کار کمی که تداوم داشته باشد بهتر از کار زیادی است که خسته کننده باشد.»
مقابله با مشکلات
در طول مسیر مشکلاتی ممکن است وجود داشته باشد که مقابله با آن و رها نکردن کار هنگام مواجهه با آن مشکلات یکی دیگر از لوازم مثبت اندیشی است. انسان مثبت نگر به خود متذکر می‌شود در مقابله با مشکلات کار را رها نکند و صبر پیشه کند. چنین فردی باور دارد: «وَ اللَّهُ مَعَ الصَّابِرينَ»[13] مشکلات در حقیقت موجب سلوک انسان می‌شود و در صورت صبر و رضا او را تا وادی کمال پیش می‌برند.
تاریخ جلسه؛ 96.5.22 ـ جلسه 4
«برگرفته از بیانات استاد زهره بروجردی»
[1] سوره مبارکه حدید، آیه 21
[2] سوره مبارکه حدید، آیه 24
[3] سوره مبارکه مجادله، آیه 11
[4] سوره مبارکه طلاق، آیه 7
[5] سوره مبارکه غافر؛ آیه 31
[6] نهج البلاغه مرحوم فیض الاسلام، نامه 27
[7] نهج البلاغه مرحوم فیض الاسلام، حکمت 404
[8] سوره مبارکه مائده، آیه 31
[9] سوره مبارکه نور، آیه 22
[10] الكافی( ط- الإسلامية)، ج3، ص196
[11] سوره مبارکه بقره، آیه 268
[12] تصنيف غرر الحكم و درر الكلم، ص481
[13] سوره مبارکه انفال، آیه 66
